‘ટાઈમ-બેન્ક’ અને ‘ઓલ્ડ એજ પેંશનપ્રથા’ ભારતમાં શક્ય છે ખરી ?

ભદ્રાયુ વછરાજાની                                               bhadrayu2@gmail.com 

શિક્ષણનું એક સામયિક વર્ષોથી એકલપંડે પ્રકાશિત થાય છે અને તેના ચાહકોના દિલમાં પ્રકાશ ફેલાવે છે. તે સામયિક એટલે “સાંપ્રત”. તેના વયોવૃદ્ધ-વાંચનવૃદ્ધ-સંબંધવૃદ્ધ  તંત્રી શ્રી મોતીભાઈ પટેલ જીવનના નવમાં દશકમાં પણ સતત સટરપટર કર્યા  કરે છે. એ “સાંપ્રત”ના સમ્પાદકીયમાં મોતીભાઈ પટેલે સ્વિટ્ઝર્લેન્ડ અંગે કેટલીક મઝાની વાતો નોંધી છે, તેનો આધાર  લઈને રાષ્ટ્રને રાષ્ટ્રપણું બક્ષતા બે મુદ્દાને અહીં પેશ કરેલ છે. 

સ્વિટઝર્લેન્ડ એક એવો દેશ છે કે ત્યાં પ્રકૃતિ વચ્ચે માનવસંસ્કૃતિ, ભારોભાર પ્રામાણિક પણે વિકસી રહી છે. વિશ્વનો આ સૌથી ધનિક દેશ છે. પચાસ  વર્ષ પૂર્વે આ દેશમાં ‘સ્વિસ બૅન્ક’ નામની ખાનગી બેન્ક સ્થાપવામાં આવી. વિશ્વની અન્ય બૅન્કો કરતાં આ બૅન્કના નિયમો અલગ હતા. આ બૅન્ક ગ્રાહકો પાસે નાણાંની જાળવણી અને ગુપ્તતાના બદલામાં પૈસા વસૂલતી. ગોપનીયતાની ગેરંટી. ગ્રાહકોને પૂછવાનું નહીં કે પૈસા ક્યાંથી આવ્યા ? એક જ વર્ષમાં આ બેન્કની ખ્યાતિ વિશ્વમાં પ્રસરી ગઈ. ચોર, અપ્રમાણિક રાજકારણીઓ-માફિયાઓ-દાણચારો અને મોટા ઉદ્યોગપતિઓ આ બૅન્કના ગ્રાહક બની ગયા. બૅન્કનો નિયમ હતો, રિચાર્જ કાર્ડની જેમ એકાઉન્ટધારકને પાસવર્ડ સાથે નંબર આપવામાં આવે. બૅન્કને ખબર હતી કે આ નંબર કોની પાસે હશે. આગળપાછળ કોઈપણ પૂછપરછ ન હતી.

બૅન્કનો એક નિયમ પણ હતો કે જો સાત વર્ષ સુધી કોઈ ટ્રાન્ઝેક્શન ન થયું હોય અથવા સાત વર્ષ સુધી ખાતામાં કશી ખલેલ ન થઇ હોય તો બૅન્ક ખાતું ફ્રીઝ કરી ને રકમ પર પોતાનો હક જમાવી દે .

આ સ્થિતિમાં સાત વર્ષ સુધી વ્યવહારો ન કરવાના કિસ્સામાં બૅન્કની રકમ વધતી જાય. વિશ્વભરના ઘણા માફિયાઓ માર્યા જાય છે, નેતાઓ પક્ડાય જાય છે, દાણચોરો પકડાય કે માર્યા જાય , કેટલાકને આજીવન કેદ થઈ. આ સ્થિતિમાં તેઓના ખાતાં ફ્રીઝ કરવામાં આવ્યાં. ઈ.સ. ૨૦૦૦ ની નવી સદીના અવસર પર બૅન્કે ખાતાં ખોલ્યાં તેમાંથી જે કાળું નાણું મળ્યું તે સમગ્ર વિશ્વના ૪૦ ટકા કાળા નાણા જેટલું હતું. હવે જુઓ, અહીં પ્રજા સાથેનો નાતો  કેવી રીતે જળવાય છે ?? બૅન્કે દેશના નાગરિકોને પૂછ્યું કે,  આ રકમનું શું કરવું ? વળી બૅન્કે  જણાવ્યું હતું કે  જો દેશના નાગરિકો ઈચ્છે તો બૅન્ક તમને આ રકમનું વિતરણ કરે તો વ્યક્તિદીઠ એક કરોડ રૂપિયા પ્રત્યેકને મળશે. સરકાર દ્વારા ૧૫ દિવસના અંતે સર્વેમાં ૯૯.૨ ટકા લોકોનું માનવું હતું કે,  આ રકમ દેશની સુંદરતા વધારવા અને વિદેશી પ્રવાસીઓની સુવિધાઓ અને વિકાસમાં ખર્ચવી જોઈએ. ત્યાંની પ્રજાએ હરામના પૈસાનો અસ્વીકાર કર્યો. આપણા  માટે તો આ ચોંકાવનારાં પરિણામો ગણાય કે નહીં !?

ચોંકાવનારી ઘટના બીજા દિવસે બની. ૨૫ જાન્યુઆરી, ૨૦૦૧ના રોજ સ્વિટઝર્લેન્ડના લોકો સરકારી સર્વે ચેનલની બહાર બેનર લઈને ઊભા હતા. તેમણે કહ્યું કે મફત ખાનારા લોકોમાંથી ૦.૮ ટકા લોકો તેમના નામ જાહેર કરે છે. એવા લોકોને સજા કરો કારણ કે તેઓ પરિશ્રમ વગર મફતનું ખાય છે. સરકારે  ખાતરી આપી પછી જ પ્રજા શાન્ત થઈ. મોટા ભાગની પ્રજાએ પેલા ૦.૮ ટકાને સમાજનો ડાઘ ગણાવી સજા કરાવી.

સ્વિત્ઝર્લેન્ડનો જ એક ઉદાહરણરૂપ બીજો કિસ્સો જોઈએ કે જે એક પ્રવાસીએ પોતાની નોંધપોથીમાં નોંધ્યો છે : હું ત્યાં  ગયો હતો ત્યારે મેં ત્યાં એક શાળા નજીક ભાડે ઘર રાખ્યું. ઘરની માલકણ ૬૭ વર્ષની ક્રિસ્ટિના એક નિવૃત શિક્ષિકા હતી, જેણે વર્ષો સુધી ત્યાંની માધ્યમિક શાળામાં અનેક વિદ્યાર્થીઓને ભણાવ્યા હતાં. સ્વિત્ઝર્લેન્ડમાં પેન્શનની સુવિધા ઘણી સારી છે. ક્રિસ્ટિનાને પણ ઘણું સારું પેન્શન મળતું હતું અને તેને જીવનનિર્વાહની કોઈ ચિંતા નહોતી. છતાં તેણે ૮૭ વર્ષના એક એકાકી વૃદ્ધની કાળજી રાખવાનું કામ સ્વીકાર્યું હતું. મેં ક્રિસ્ટિનાને પૂછ્યું, “શું તે પૈસા માટે આ કામ કરી રહી હતી ?” તેના જવાબે મને આશ્ચર્યમાં ગરકાવ કરી મૂક્યો, તેણે કહ્યું, ‘ હું આ કામ પૈસા માટે નથી કરતી,  પણ હું મારો સમય ‘ટાઇમ બૅન્ક’ માં જમા કરાવું છું. જયારે હું ઘરડી થઈશ અને હલનચલન કરવા અસમર્થ બની જઈશ ત્યારે હું ‘ટાઈમબેન્ક ‘ માંથી એનો ઉપાડ કરી શકીશ.” મેં તો પહેલી વાર ‘ટાઈમબૅન્ક’ વિશે સાંભળ્યું. મને ઉત્સુકતા થઈ  અને મેં એ વિશે વધુ જાણવા રસ દાખવ્યો.

મૂળ ‘ટાઇમ બૅન્ક’ સ્વિસ ફેડરલ મિનિસ્ટ્રી ઓફ સોશિયલ સિક્યોરિટી દ્વારા વિકસાવાયેલો એક વૃદ્ધાવસ્થા માટેનો પેન્શન કાર્યક્રમ હતો. લોકો જયારે જુવાન હોય ત્યારે ઘરડા લોકોની સેવા કરી સમયને જમા કરે અને પછી પોતે વૃદ્ધ થાય કે માંદા પડે કે અન્ય કોઈ કારણસર જરૂર પડે ત્યારે તેનો ઉપાડ કરવાનો રહે.  ઉમેદવાર તંદુરસ્ત, સારી વાક્છટા ધરાવનાર અને પ્રેમથી સભર હોવો જોઈએ. રોજ તેમણે જરૂરિયાતમંદ વ્યક્તિની કાળજી રાખવાની અને તેને મદદ કરવાની. જેટલો સમય તે સેવા આપે તે એના સોશિયલ સિક્યોરિટી સિસ્ટમના વ્યક્તિગત ટાઈમ અકાઉન્ટમાં જમા થાય.

ક્રિસ્ટિના અઠવાડિયામાં બે વાર કામે જતી. દરેક વખતે બે કલાક ૮૭ વર્ષના પેલા વૃદ્ધની મદદ કરવા, તેમના માટે ખરીદી કરવા, તેમના ઘરની સફાઈ કરવા, તેમને સૂર્યપ્રકાશમાં આંટો મારવા લઈ જવા, તેમની સાથે વાતો કરવાનું કામ તે કરતી હતી.  કરાર મુજબ, તેની એક વર્ષની સેવા બાદ ‘ટાઇમ બૅન્ક’ તેના કુલ સેવાના કલાકોની ગણતરી કરી તેને એક ટાઇમ બૅન્ક કાર્ડ આપશે. જ્યારે તેને મદદની જરૂર પડે ત્યારે તે આ કાર્ડનો ઉપયોગ કરી વ્યાજ સાથે જમા થયેલ સમયનો ઉપાડ કરી  શકશે. માહિતી ચકાસ્યા બાદ ટાઇમ બેન્ક જેને મદદ કરી શકે એવા ખાતેદારને હૉસ્પિટલ કે તેના ઘેર મોકલી આપશે.

એક દિવસ હું શાળામાં હતો અને ક્રિસ્ટિનાનો ફોન આવ્યો કે તે ઘરમાં બારી સાફ કરતાં ટેબલ પરથી પડી ગઈ છે. મેં અડધી રજા મૂકી ઘેર દોટ મૂકી અને ક્રિસ્ટીનાને સારવાર માટે હોસ્પિટલમાં દાખલ કરી. તેને પગની એડીએ ઈજા પહોંચી હતી અને થોડા સમય સુધી ખાટલે આરામ કરવાની ફરજ પડી.

મને જ્યારે ચિંતા થઈ કે હવે તેનું ધ્યાન કોણ રાખશે ત્યારે તેણે  તરત મને ચિંતા ન કરવા જણાવ્યું. તેણે ટાઇમબૅકમાં ઉપાડની અરજી કરી દીધી હતી. બે જ કલાકમાં એક સ્વયંસેવક હાજર પણ થઈ ગયો, ક્રિસ્ટિનાની સેવામાં,,, ટાઇમ બેન્કે  વ્યવસ્થા કરી હતી તેની. એ પછી એક મહિના સુધી તે સ્વયંસેવકે  ક્રિસ્ટીનાની ખુબ સારી કાળજી રાખી, રોજ તેની સાથે સમય પસાર કર્યો, વાતો કરી, તેના માટે સ્વાદિષ્ટ ખાવાનું બનાવ્યું, એક મહિનામાં  આ સ્વયંસેવકની દેખરેખ હેઠળ ક્રિસ્ટિના સંપૂર્ણ સ્વસ્થ થઈ ગઈ.

સાજા થયા બાદ ક્રિસ્ટિના ફરી કામે લાગી ગઈ. તેની ઈચ્છા હતી કે તે જ્યાં સુધી તંદુરસ્ત છે ત્યાં સુધી આ રીતે કામ કે સેવા કરી શક્ય એટલો વધુ સમય ટાઇમ બૅન્કમાં જમા કરી શકે. સ્વિટ્ઝર્લેન્ડમાં વૃદ્ધોની મદદ માટે ‘ટાઇમ બૅન્ક’ નો ઉપયોગ પ્રચલિત છે. આ પ્રથા માત્ર દેશના પેન્શન ખર્ચાઓને જ નથી બચાવતી પણ અન્ય સામાજિક સમસ્યાઓનો  પણ ઉકેલ લાવે છે. ઘણા સ્વિસ નાગરિકો આ ‘ઓલ્ડ એજ પેન્શનપ્રથા’ને ઉત્સાહભેર આવકારે છે અને તેનો ભાગ બનવા ટાઇમ બૅન્કમાં જોડાય છે.સ્વિસ સરકારે ટાઇમ બેન્ક પેન્શન યોજનાને લગતો કાયદો પણ પાસ કર્યો છે. આપણે ત્યાં પણ આવી ટાઇમ બૅન્ક હોય તો?

આઝાદીના અમૃતપર્વની ઠાલી ઉજવણીની સાથોસાથ સરકાર આવી કોઈ નક્કર અને દૂરગામી સામાજિક અસર ઉભી કરતી યોજના શરુ કરે તેવી અપેક્ષા આપણે રાખી શકીએ ખરા કે ના, ચૂંટણીના રાજકારણના હાકલા-પડકારામાં જ અમૃત વર્ષ વીતી જશે ?