કહે છે કે, ક્રોધમાં તેર સ્નાયુનો વ્યય થાય છે, હસવામાં નવનો વ્યય થાય છે. 

ભદ્રાયુ વછરાજાની                    (58)             bhadrayu2@gmail.com 

શ્રીમદ્ ભાગવત ગીતાનો સોળ મો અધ્યાય આપણને એવું કહે છે કે, જીવનની ચડતી કળા એ દૈવી સંપત્તિનું નામ છે અને એના વિરુદ્ધની જે કોઈ અવસ્થા તે અસુરી સંપત્તિ કહેવાય છે. ખરેખર સોળ  માં અધ્યાયમાં દૈવી અને આસુરી શક્તિનો ઝઘડો બરાબર સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યો છે. પહેલા અધ્યાયમાં એક બાજુ કૌરવોને અને બીજી બાજુ પાંડવોને સામ-સામા ખડા કર્યા છે, તે પ્રમાણે સદગુણોની દૈવી સેના અને દુર્ગુણોના આસુરી લશ્કરને સોળ માં અધ્યાયમાં એકબીજાની સામે ઊભા કરી દીધા છે. 

માનવીના મનમાં સત્ત  પ્રવૃત્તિઓનો અને અસત્ત  પ્રવૃત્તિઓનો જે ઝઘડો ચાલ્યા કરે છે તેનું રૂપકાત્મક વર્ણન કરવાનો ઘણા પ્રાચીન કાળથી રિવાજ પડ્યો છે. વેદમાં ઇન્દ્ર અને વૃત્રનો, પુરાણમાં દેવ અને દાનવનો, તે જ રીતે રામ અને રાવણનો, પારસીઓના ધર્મગ્રંથમાં અહૂરમઝદને અહરી માનનો, ખ્રિસ્તી ધર્મમાં પ્રભુ અને શૈતાનનો, ઇસ્લામમાં અલ્લાહ અને ઇબ્લિસનો, આવા કેટલા ઝગડા ધર્મમાં દર્શાવેલા છે. ધર્મગ્રંથોમાં સૂક્ષ્મ મનોભાવોને નક્કર સ્થૂળ રૂપ આપીને વર્ણવવામાં આવે છે. જાણવાનો મુદ્દો એ છે કે,સોળ માં અધ્યાયના પહેલા લગભગ ચાર શ્લોકોમાં જ આપણને એક યાદી ભગવાન આપી દે છે અને એ યાદીમાં કયા ગુણો  દૈવી છે, અને કયા ગુણો  આસુરી છે, તે આપણને સમજાવી દે છે. અભય, અંતઃકરણની શુદ્ધિ, જ્ઞાન, અને યોગને વિશે નિષ્ઠા, દાન, દમ, ઈન્દ્રીય નિગ્રહ, યજ્ઞ, સ્વાધ્યાય, તક,સરળતા, અહિંસા, સત્ય, અક્રોધ, ત્યાગ, શાંતિ, અપયશુન (કોઈની ચાડી ન ખાવી), ભૂત દયા, અલોપલુપ્તા (લાલસાનો ત્યાગ), મૃદુતા, મર્યાદા, અચંચળતા, તેજ, ક્ષમા, ધૃતિ, શૌચ, અદ્રોહ, નિરાભિમાન… આટલા ગુણો તે દૈવી સંપત્તિનું  પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, એટલે જે આ ગુણો લઈને જન્મ્યો હોય છે, તે દૈવી ગુણ તરફ આગળ ધપે છે. સત્વ સંશુદ્ધિ ( આત્મશુદ્ધિ અથવા તો આપણે જેને અંતઃકરણની શુદ્ધિ કહીએ છીએ), જ્ઞાનયોગ વ્યવસ્થિતિ એટલે કે સ્થિર જ્ઞાનની વ્યવસ્થિતિ, બધા કાળ માટે અનુભવ જ્ઞાનએ જ્ઞાન વ્યવસ્થિતિ. યોગ વ્યવસ્થિતિ એટલે સદાય ઈશ્વર જ્ઞાન અને ઈશ્વરનું તાદાત્મ. અહિંસામાં જ્ઞાનપૂર્વક દયાભાવથી કરેલી હિંસા પણ આવી જાય છે. 

મહાત્મા ગાંધી પોતાના ગીતા શિક્ષણના પાઠમાં સુંદર રીતે નોંધે છે કે, ડોક્ટર નાનજી ઓપરેશન કરવાનું હોય તેને આગલે દિવસે ઉપવાસ કરતા. એ હેતુથી કે પોતાના ક્રોધ વગેરે વિકારોની દર્દી ઉપર કોઈ અસર ન થાય. ક્રોધ વિના મારનારો માસ્તર તો આંખમાંથી આંસુ પાડતો પાડતો મારશે. યુધિષ્ઠિરની ક્ષમા કેવી ? વિરાટ રાજાને ત્યાં વિરાટે તેને માર્યો ત્યારે તેણે  નાકમાંથી ભૂમિ ઉપર લોહી ન પડવા દીધું. ક્ષમા એટલે અપકાર ઉપર ઉપકાર !! ક્ષમા આટલી તીવ્ર છે.. આ બધા દૈવી ગુણોનું વિસ્તૃત વર્ણન છે. તો દંભ, દર્પ, અભિમાન, ક્રોધ, પારુષ્ય, અજ્ઞાન એ આસુરી સંપત્તિ લઈને જન્મેલા હોય છે. અહીંયા સમજવાની જરૂર છે કે, દંભ એટલે પોતાનામાં ન હોય તે હોવાનો ડોળ કરવો તે, દર્પ એટલે પોતાનામાં ઓછું હોય છતાં તેની બડાઈ મારવી તે, અભિમાન એટલે પોતાનામાં ગુણ હોય પણ તેનો ફાકો રાખવો તે.. નારદજી એ કામદેવને હરાવ્યો ત્યારે તેણે અભિમાન કર્યું, અને એ અભિમાન થી તે પડ્યા. પારુષ્ય એટલે કઠોરતા.. દૈવી સંપત્તિ વાળો માણસ મોક્ષ તરફ ગતિ કરે છે, અને  આસૂરી સંપત્તિ બંધનમાં નાખે છે. ભગવાન કહે છે,  તારે શોક કરવાની જરૂર નથી. તું તો દૈવી સંપત્તિ લઈને જન્મ્યો છે. આ જગતની અંદર લોકોના સ્વભાવ બે જાતના હોય, દૈવી અને આસુરી. દૈવી સ્વભાવ તો વિસ્તાર પૂર્વક આપણે  જાણ્યો.હવે આપણે આસૂરી સ્વભાવ ની વિગત મેળવીએ. 

પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિ કોને કહેવી એ આસુરી સંપત્તિ વાળા લોકો જાણતા નથી. તેઓ નથી જાણતા શૌચ, નથી જાણતા આચાર કે નથી જાણતા સત્ય, જેનામાં શૌચ નથી, સત્ય નથી, આચાર નથી, એ માંદા લોકો છે એવું ગાંધીજી કહે છે. માનસિક અને શારીરિક દોષ વિના માંદગી આવતી નથી. ચોવીસે કલાક જેનો આત્મા જાગ્રત રહે છે, તે તો નિરંતર પોતાનામાં તેજનો સંચાર માગે છે. કહેવાય છે કે લાધા મહારાજ કોઢ થી મુક્ત થયા. કેવી રીતે મુક્ત થયા? એ પોતાના કોઢ ઉપર બીલીપત્ર લગાડતા હતા ત્યારે તે પોતાનામાં તેજનો સંચાર માંગતા હતા. આપણે આપણા શરીરને વિકારવશ  થતું ત્યારે જ અટકાવી શકીએ કે આપણે તેજનો સંચાર રોજ માગ્યા કરીએ. ગાંધીજી કહેતા કે, હું તો દરેક માંદા ને પૂછીશ કે તમારામાં રાગ-દ્વેષ છે કે નહીં? બહારથી આપણામાં શૌચ અને આચાર હોય પણ સત્ય ન હોય તો તે બહાર ઢોલ અને માહે પોલ જેવું છે. આપણે એ સત્ય કેળવવા માટે ગીતાનું પઠન કરી શકીએ છીએ. આવી આસૂરી પ્રકૃતિવાળા લોકો જગતને અસત્ય, આધાર વિનાનું, અને ઈશ્વર વિનાનું કહે છે. સ્ત્રી-પુરુષના મૈથુનથી જ ઉત્પન્ન થયેલું કહે છે. એમાં વિષયભોગ સિવાય બીજો શો હેતુ હોય એવી પણ બડાશ મારે છે. આ દૃષ્ટિનો આશ્રય લઈને એ નષ્ટાત્માઓ મંદમતી અને ઉપગ્રહ કર્મ કરવાવાળા, જગતનું અહિત અને નાશ કરનારા બને છે. કોઈ દિવસ તૃપ્ત ન થાય એવા કામનો આશ્રય લઈને દંભ, માન  અને મદવાળા, મોહથી ખરાબ નિશ્ચય  કરીને, અશુચિ વ્રતો એટલે કે પાપી બુદ્ધિ વાળા આ જગતમાં કેટલાય લોકો પડ્યા છે. જેનું માપ ન થઈ શકે એવી અને પ્રલય સુધી પહોંચવા વાળી ચિંતા નો આશ્રય લેવાવાળા, કામ અને ઉપભોગમાં ચોંટી રહેલા, ભોગ એ જ સર્વસ્વ છે એવા નિશ્ચયવાળા, સેંકડો આશા-પાસ થી બંધાયેલા, કામ અને ક્રોધ કરવાવાળા, કામ ભોગ માટે અન્યાય વડે અર્થ સંચય કરવા ઈચ્છે છે. ક્રોધ થી જેટલી શક્તિઓનો વ્યય થાય છે તે  આનંદથી જેટલી શક્તિનો વ્યય થાય તેના કરતાં અનેક ઘણો વધારે છે. ગજા ઉપરાંતની શક્તિનો વ્યય થાય છે, એટલે જગતમાં અન્યાય અને અત્યાચાર પ્રવર્તે છે. કહેવાય છે કે ક્રોધમાં તેર સ્નાયુ નો વ્યય થાય છે. હસવામાં નવ નો વ્યય થાય છે. ભોગમાં મૃત્યુ છે, બ્રહ્મચર્યમાં અમરત્વ છે. એકવાર રાયચંદભાઈ (શ્રીમદ ) નું માથું દુખતું હતું, ત્યારે ગાંધીજીએ  એમને પૂછ્યું, તમે ક્યાં નાટક જોવા ગયા હતા? રાયચંદભાઈ એ કહ્યું, હું રાત્રે ઘરમાં પડયો-પડ્યો નાટક જોતો હતો. મારું દુખતું માથું મટાડવા મારે મારી શક્તિ નથી વાપરવી. સારું છે એવું જુઓ છો,  તેવો જ તમે મને જુઓ છો. ઈશ્વરના કાયદા કરતાં હું ઉતરતો છું. વિષય ઉપભોગ નું પરિણામ મૃત્યુ છે. વિષય ઉપભોગ કર્યા જ કરીએ તો જગતમાં ઈશ્વરનું રાજ્ય ન રહે પણ શૈતાન નું રાજ્ય આવીને ઊભું રહે.

જીવનની ચડતી કલાને ગીતા દૈવી સંપત્તિ નામ આપે છે અને એની વિરુદ્ધની વૃત્તિઓને આસુરી કહીને ઓળખાવે છે.

ભદ્રાયુ વછરાજાની                 (57)                     bhadrayu2@gmail.com

શ્રીમદ ગીતાના સોળમા અધ્યાયમાં કુલ ચોવીસ શ્લોકો છે. અહીં પ્રભુ અર્જુનને દૈવી અને આસુરી વૃત્તિઓનો વિસ્તૃત પરિચય આપે છે અને તે વૃત્તિઓ અંગે સાવધાન રહેવા અર્જુનને કહે છે.

શ્રીમદ ગીતા વિશેના અનેક ભાષ્યોમાં કેટલીક એવી વાતો કહેવામાં આવી છે કે જે આપણને આજે વિચારતા કરી મૂકે. ઉદાહરણ તરીકે, ગંગાજળા વિદ્યાપીઠના સ્થાપક અને અલિયાબાડાના મહર્ષિ ડૉ કાકા ( શ્રી ડોલરરાય માંકડ) ના મત મુજબ તો, ખરી ગીતા એટલે ગીતાનો કેવળ બીજો અધ્યાય. અને પછીનું બધું તો ઉમેરણ…જયારે વિનોબાજી તો પંદરમાં અધ્યાયને ગીતાનો છેલ્લો અધ્યાય કહે છે અને તેઓએ ગીતા પ્રવચનોમાં સોળ, સત્તર અને અઢાર અધ્યાયોને તો ‘પરિશિષ્ટ’ કહ્યા છે…આ આકલનને સાદર સ્વીકારીને પણ આપણે ગીતા યાત્રા આગળ ધપાવીએ. 

ગીતાના પહેલા પાંચ અધ્યાયમાં જીવનની યોજના કેવી છે અને તેમાં આપણો  જન્મ કેમ સફળ થાય તેની વાત થઈ તો છઠ્ઠા અધ્યાયથી તે અગિયારમાં અધ્યાય સુધી ભક્તિના વિવિધ રૂપોનો વિચાર થયો. બારમાં અધ્યાયમાં સગુણ અને નિર્ગુણ ભક્તિની તુલના થઈ અને કર્મ તથા ભક્તિ તત્ત્વોને જાણ્યા. તેર, ચૌદ અને પંદરમાં અધ્યાયમાં  જ્ઞાનની વિશાળ છણાવટ થઇ. આત્માને દેહથી છુટ્ટો પાડવો અને  તેમ કરીને ગુણોને જીતી લેવા અને કણેકણમાં અત્ર, તત્ર, સર્વત્ર પ્રભુના દર્શન કરવા તેવું કહીને જીવનનું સંપૂર્ણ શાસ્ત્ર આપણે જાણ્યું અને દિલમાં ઉતાર્યું.

વિનોબાજી બહુ સ્પષ્ટ કહે છે કે, “કર્મ, જ્ઞાન અને ભક્તિ એ ત્રણને એકબીજાથી જુદાં પાડવાની વાત મારાથી સહન થતી નથી. કેટલાક સાધકોની નિષ્ઠા એવી હોય છે કે તેમને ફક્ત કર્મ સૂઝે છે. કોઈ વળી ભક્તિનો સ્વતંત્ર માર્ગ કલ્પે છે અને તેના પર બધો ભાર દે છે. કેટલાકનું વલણ જ્ઞાન તરફ હોય છે. જીવન એટલે કેવળ કર્મ, કેવળ ભક્તિ, અને કેવળ જ્ઞાન એવો કેવળવાદ હું માનવા ઈચ્છતો નથી. એથી ઊલટું, કર્મ-ભક્તિ અને જ્ઞાન એ ત્રણનો સરવાળો કરવાનો સમુચ્ચયવાદ પણ હું માનતો નથી. થોડી ભક્તિ, થોડું જ્ઞાન અને થોડું કર્મ એવો ઉપયોગિતાવાદ પણ મારે ગળે ઊતરતો નથી. પહેલું કર્મ, પછી ભક્તિ અને તે પછી જ્ઞાન એવો ક્રમવાદ પણ હું સ્વીકારતો નથી. ત્રણે વસ્તુઓનો મેળ બેસાડવાનો સામંજસ્યવાદ પણ મને પસંદ નથી. કર્મ તે જ ભક્તિ અને તે જ જ્ઞાન એવો મને અનુભવ થાય એમ હું ઈચ્છું છું. બરફીના ચોસલામાં રહેલી મીઠાશ, તેનો ઘાટ અને તેનું વજન એ ત્રણ વાતો જુદી જુદી નથી. જે ક્ષણે બરફીનો કકડો હું મોમાં મૂકું છું તે જ ક્ષણે એકીવખતે તેનો આકાર ખાઉં છું, તેનું વજન પણ પચાવી લઉં છું અને તેની મીઠાશ પણ ચાખું છું. ત્રણ ચીજો એક જ ઠેકાણે છે. બરફીના એકેએક કણમાં તેનો આકાર, વજન અને મીઠાશ છે. તેના અમુક એક કકડામાં માત્ર આકાર છે, અમુક એક કકડામાં ફકત મીઠાશ છે અને અમુક એક કકડામાં એકલું વજન છે એવું નથી. તે જ રીતે જીવનમાં થતી એકએક ક્રિયામાં પરમાર્થ ભરેલો હોય, હરેક કૃત્ય સેવામય, પ્રેમમય અને જ્ઞાનમય થાય, જીવનનાં બધાંયે અંગપ્રત્યંગમાં કર્મ, ભક્તિ અને જ્ઞાન ભરેલાં હોય, એને જ પુરુષોત્તમયોગ કહે છે. આખુંયે જીવન કેવળ પરમાર્થમય કરવું એ વાત બોલવી સહેલી છે. પણ એના ઉચ્ચારમાં જે ભાવ છે, તેનો જરા વિચાર કરવા બેસીએ છીએ ત્યારે કેવળ નિર્મળ એવી સેવા આપણે હાથે થાય તેટલા સારુ અંતઃકરણમાં શુદ્ધ જ્ઞાન-ભક્તિની ઊંડી લાગણી ધારી લેવી પડે છે. એથી કર્મ, ભક્તિ અને જ્ઞાન અક્ષરશઃ એકરૂપ હોય એવી પરમ દશાને પુરુષોત્તમયોગ કહે છે. જીવનની અંતિમ સીમા ત્યાં આવી ગઈ.”

સોળમા અધ્યાયમાં સૂર્યોદય પહેલાની પ્રભા ફેલાયેલી છે. કર્મ, જ્ઞાન અને ભક્તિ એ ત્રણથી પૂર્ણ થયેલ પુરૂષોત્તમયોગ ઉદય પામે તે પહેલાં સદગુણોની પ્રભા બહાર ફેલાવા લાગે છે. આપણે જે સાધના કરીએ છીએ તેમાંથી કેટલી સદ્વૃત્તિ ઊંડી ઉતારી , આપણે કેટલા કેળવાયા, જીવન ખરેખર સેવામય બન્યું કે નહીં ?? તે બધું તપાસી લેવા માટે આ સોળમો અધ્યાય છે. જીવનની ચડતી કલાને ગીતા દૈવી સંપત્તિ નામ આપે છે અને એની વિરુદ્ધની વૃત્તિઓને આસુરી કહીને ઓળખાવે છે.

ફરી વિનોબાજીનું સ્મરણ કરીએ. તેઓ કહે છે કે, “એક જમાનો એવો હતો કે જ્યારે સમાજ પર બ્રાહ્મણોનું વર્ચસ્વ હતું. શાસ્ત્રો તે લોકો લખે, કાયદા તે લોકો કરે, રાજાઓ તેમને નમે. એ જમાનો આગળ જતાં ઓસરી ગયો. પછી ક્ષત્રિયોનો જમાનો આવ્યો. ઘોડા છોડી મૂકવાનું અને દિગ્વિજયો કરવાનું ચાલ્યું. એ ક્ષત્રિય સંસ્કૃતિ પણ આવી અને ગઈ. બ્રાહ્મણ કહેતો, “હું શીખવનારો, બીજા બધા શીખનારા. મારા સિવાય ગુરુ કોણ?” બ્રાહ્મણોને સંસ્કૃતિનું અભિમાન હતું. ક્ષત્રિય સત્તા પર ભાર મૂકતા, “આને મેં આજે માર્યો, પેલાને કાલે મારીશ,” એ વાત પર તેમનું બધું જોર. પછી વૈશ્યોનો યુગ આવ્યો. “પીઠ પર મારજો પણ પેટ પર મારશોમાં એ સિદ્ધાંતમાં વૈશ્યોનું બધુંયે બધુંયે તત્વજ્ઞાન સમાયેલું છે. બધું પેટનું ડહાપણ શીખવવાનું . “આ ઘન મારું છે, અને પેલું પણ મારું થશે.” એ જ રટણ અને એ જ સંકલ્પ. અંગ્રેજો આપણને કહે છે ને “સ્વરાજ જોઈએ તો લો, માત્ર અમારો પાકો માલ અહીં ખપ્યા કરે એટલી સગવડ રાખજો એટલે થયું. પછી તમારી સંસ્કૃતિનો તમારે જોઈએ તેટલો અભ્યાસ કરજો. લંગોટી ચડાવજો ને તમારી સંસ્કૃતિને બરાબર સંભાળજો .” આજકાલ થનારાં યુદ્ધો પણ વેપારી યુદ્ધો હોય છે. આ યુગ પણ જશે, જવાની શરૂઆત પણ થઈ ચૂકી છે. આવા આ બધા આસુરી સંપત્તિના પ્રકારો છે.”

દેહ ક્ષર છે, આત્મા અક્ષર છે. પરંતુ આ બંને સિવાય એક શ્રેષ્ઠ પુરુષ છે, જેને પરમાત્મા કહેવામાં આવે છે. 

ભદ્રાયુ વછરાજાની                             (56)                 bhadrayu2@gmail.com 

પંદરમાં અધ્યાય નું નામ ‘પુરુષોત્તમ યોગ’ છે,  પણ અહીં અર્થ ‘પુરુષોત્તમ પ્રાપ્તિ યોગ’ એવું આપણે કરવાનું થાય છે. આ અધ્યાયમાં કુલ ૨૦ શ્લોકો છે અને આ ૨૦ શ્લોકો ને ચાર ભાગમાં વહેંચવામાં આવ્યા છે. પહેલો ભાગ છે : ‘સંસાર રૂપી અશ્વત્થવૃક્ષનું સ્વરૂપ અને ભગવત પ્રાપ્તિનો ઉપાય’. જેમાં એક થી છ શ્લોક સમાવિષ્ટ છે. બીજો વિભાગ એ : ‘ઈશ્વરાંશ  જીવ, જીવ તત્ત્વના જ્ઞાતા અને અજ્ઞાતા’, જેમાં સાતથી અગિયાર  એટલે કે કુલ પાંચ શ્લોક છે. ત્રીજો ભાગ એ : ‘પ્રભાવ સહિત પરમેશ્વરના સ્વરૂપનું વર્ણન’.. જેમાં ચાર શ્લોક છે 12 થી 15,  અને ચોથો  અને છેલ્લો ભાગ છે : ‘ક્ષર-અક્ષર-પુરુષોત્તમનું વિશ્લેષણ’, જેમાં 16 થી 20 એમ કુલ પાંચ શ્લોકો છે. આપણે ત્રણ ભાગની વિગતે ચર્ચા કરી ગયા છીએ. હવે આગળ વધીએ. 

પંદર માં અધ્યાયના ચોથો વિભાગમાં ક્ષર, અક્ષર અને પુરુષોત્તમ નું વિશ્લેષણ પાંચ શ્લોકમાં કરવામાં આવ્યું છે. ભગવાન સતત કહે છે, હે અર્જુન ,સંસારમાં બે પ્રકારના જીવો હોય છે.એક નાશવંત છે, જેને ક્ષર કહેવાય છે, એક અવિનાશી છે જેને અક્ષર કહેવાય છે. આ બધા જીવોના શરીર તો નાશવંત છે જ, અને સમસ્ત જીવોના આત્મા અવિનાશી છે.એટલે ક્ષર અને અક્ષર એ શું છે? એ બરાબર સમજવા જેવું છે. દેહ ક્ષર છે, આત્મા અક્ષર છે. પરંતુ આ બંને સિવાય એક શ્રેષ્ઠ પુરુષ છે, જેને પરમાત્મા કહેવામાં આવે છે. એ અવિનાશી ભગવાન ત્રણેય લોકોમાં પ્રવેશ કરી બધા જ પ્રાણીઓનું ભરણપોષણ કરતો રહે છે. કારણ કે, એ જ ક્ષર અને અક્ષર બંનેથી પર થઈને સર્વોત્તમ છે. તેથી આ સંસારમાં અને વેદોમાં પુરુષોત્તમ રૂપ માં એ  વિખ્યાત છે. હે ભરતવંશી અર્જુન, જે મનુષ્ય આ પ્રકારે મને સંશય  રહિત થઈને એટલે કે કોઈપણ પ્રકારની શંકા રાખ્યા વગર માનશે એ ભગવાનના રૂપને પ્રાપ્ત થશે. તે મનુષ્ય મને જ બધું જ જાણીને દરેક પ્રકારથી મારી ભક્તિ કરતા રહેશે.   છેલ્લા શ્લોકમાં પરાકાષ્ઠા છે. હે ‘નિષ્પાપ  અર્જુન’, તારામાં કોઈ પાપ નથી એટલે આ ગુહ્ય-શાસ્ત્ર હું તને કહી રહ્યો છું. એ પ્રકારે આ શાસ્ત્રોનું અતિ ગોપનીય રહસ્ય મારા દ્વારા મેં તને કહ્યું છે. હે ભરતવંશી, જો મનુષ્ય આ પરમજ્ઞાન ને આ જ રીતે સમજશે તો બુદ્ધિમાન બનતો રહેશે. અને તેના બધા જ પ્રયત્નો હંમેશા પૂર્ણ થતા રહેશે. 

શ્રી વિનોબાજીની બે ત્રણ વાતો અહીં ઉમેરવી છે. 

1. આ વિશ્વમાં આપણને અનંત વસ્તુઓ દેખાય છે. એ બધી વસ્તુઓના ત્રણ ભાગ પાડવા. કોઈક ભક્ત સવારે ઊઠે છે ત્યારે ત્રણ જ ચીજ તેની નજરે પડે છે. પહેલું ધ્યાન ઈશ્વર ઉપર જાય છે. પછી તે ઈશ્વરની પૂજાની તૈયારી કરે છે. હું સેવક, ભક્ત છું; તે સેવ્ય એવો ઈશ્વર, સ્વામી છે. આ બંને વાતો તેની સામે હંમેશ હાજર હોય છે. બાકી રહેલી આખી સૃષ્ટિ તે પૂજાના સાધનો છે. ફૂલ, ચંદન,ધૂપદીપ એને માટે બધી સૃષ્ટિ છે. ત્રણ જ વસ્તુ છે. સેવક ભક્ત, સેવ્ય પરમાત્મા અને સેવાના સાધનો માટે આ સુષ્ટિ . આ શીખ આ અધ્યાયમાં મુખ્ય અને મહત્વની છે. જગતમાં ત્રણ ચીજ છે, જે વૈરાગ્યમય સાધન-માર્ગ ગીતા આપણા મનમાં ઠસાવવા માંગે છે તે માર્ગને ગીતા ભક્તિમય સ્વરૂપ આપે છે. તેમનું કર્મપણું તે કાઢી નાખે છે અને તેને લીધે તેમાં સુલભતા, સરળતા લાવી આપે છે. 
2.   જીવન સેવાપરાયણ બનવું જોઈએ. સેવ્ય એવો જે પેલો પુરુષોત્તમ છે તેની સેવાને માટે હંમેશ ખડો રહેનારો હું અક્ષર પુરુષ છું. અક્ષર પુરુષ એટલે કદી પણ ન થાકનારો, ઠેઠ સૃષ્ટિના આરંભથી સેવા કરનારો, સનાતન સેવક, જાણે કે રામની સામે સદા હાથ જોડીને હનુમાન જ ઊભેલો છે. તેને આળસ શું તેની  ખબર સરખી નથી. એ હનુમાનની માફક ચિરંજીવ એવો સેવક ખડો છે. 

આવો આજન્મ સેવક તે જ અક્ષર પુરુષ છે. પરમાત્મા એ સંસ્થા જીવંત છે અને હું સેવક પણ કાયમનો છું. પ્રભુ કાયમનો તો હું પણ કાયમનો છું. તે સેવા લેતો થાકે તો હું સેવા કરતો થાકું છું, એ મોજ એક વાર જોઈ લેવી છે. તેણે  દસ અવતાર લીધા તો મારા પણ દસ છે જ. તે રામ થયો તો હું હનુમાન થયો જ છું. તે કૃષ્ણ થયો તો હું ઉદ્ધવ થયો જ છું. જેટલા તેના અવતાર તેટલા મારા પણ છે જ. એવી મીઠી હરીફાઈ એક વાર થવા દે. એક પછી એક એમ બધાયે યુગોમાં, પરમેશ્વરની આવી સેવા કરવાવાળો, કદીયે નાશ ન પામનારો એવો આ જીવ તે આ અક્ષર પુરુષ છે. પેલો પુરુષોત્તમ સ્વામી અને આ હરઘડી બદલાતી જતી, અનંત વેશ લેનારી જે સૃષ્ટિ છે તે બધીને પૂજાના સાધનો, સેવાના સાધનો બનાવવાના છે. એક એક ક્રિયા પુરુષોત્તમની પૂજા છે. 

પંદર માં અધ્યાયની સાર સ્વરૂપ આ વાતોમાં છેલ્લા ચરણમાં આપણને કહેવામાં આવ્યું છે કે, આ ગુહ્ય માં ગુહ્ય એટલે કે શ્રેષ્ઠમાં શ્રેષ્ઠ શાસ્ત્ર ભગવાને કહ્યું છે. આપણને બુદ્ધિમાન બનાવવા, કૃતાર્થ બનાવવા, અને ઋણ મુક્ત બનાવવા માટે આ શાસ્ત્ર અતિ ઉપયોગી છે, એ દ્વંદ્વાતીત છે. આપણે માયારૂપ જગતને તરી ગયા પછી ઈશ્વરને કર્તા  રૂપે ક્યાં જાણવાનો છે તેની બહુ વિગતે વાત કરવામાં આવી છે. પંદરમો અધ્યાય કે પુરુષોત્તમ યોગ નામ કહેવામાં આવ્યું છે. જે પુરુષોમાં ઉત્તમ છે એના માટે આ શબ્દ વાપરવામાં આવ્યો છે. અનેક શબ્દોથી આપણને આ પંદરમો અધ્યાય છેલ્લે સનાતન અંશ તરફ વાળે છે. બધાની બધી જ પ્રક્રિયાનો એક-એક અંશ અને એ પ્રક્રિયાનું મૂળ એ પુરુષોત્તમ છે. અને એમનો આપણને સાક્ષાત્કાર આ પંદર માં અધ્યાયમાં કરાવવામાં આવ્યો છે. સામાન્ય રીતે પાચન સારી રીતે થાય એટલા માટે ‘अहं वेश्वा नरो भूत्वा’ એ શ્લોક બોલવામાં આવે છે. અને કોઈના દેહાવસાન સમયે  કે કોઈની  અંતિમ ક્ષણ હોય ત્યારે આ પંદરમો અધ્યાય એટલા માટે બોલવામાં આવે છે કે આમાં પરમાત્મા પોતે પોતાનું સ્વરૂપ અને એના સુધી પહોંચવાના રસ્તાઓ આપણને સ્પષ્ટ કરી આપે છે.

હકીકતમાં ભગવાનનો સંકેત આપણા સૌ સમક્ષ છે. આપણે એક યા બીજી રીતે ખરેખર અર્જુન જ છીએ. 

ભદ્રાયુ વછરાજાની                     (55)                bhadrayu2@gmail.com   

શ્રીમદ ગીતાજીમાં ‘પુરુષોત્તમ યોગ’ એટલે પંદરમો અધ્યાય. ચૌદ માં અધ્યાયમાં બતાવેલી સાધનાની પૂર્ણ કરવા  માટે આ અધ્યાય છે, તેવું શ્રી વિનોબાજીનું કહેવું છે. પ્રયત્નમાં ભક્તિ અને આત્મજ્ઞાન ભળે  એટલે આ પૂર્ણતા આવે છે. ભક્તિ એ પ્રયત્નમાર્ગનો જ એક ભાગ છે. આત્મજ્ઞાન હોય કે ભક્તિ હોય એ બધા સાધનાનાં અંગો છે. 

શ્રી વિનોબાજી કહે છે, “કોઈપણ કામમાં ભક્તિતત્વ દાખલ થાય તો તે સહેલું લાગે છે. સહેલું લાગે છે એટલે મહેનત નહીં પડે એવું ન સમજશો. પણ એ મહેનત મહેનત જેવી નહીં લાગે. મહેનત પણ આનંદરૂપ લાગશે. બધી મહેનત હલકી ફૂલ થઈ જશે. ભક્તિમાર્ગ સહેલો છે એ વાતમાંનો મુદ્દો શો છે? તેનો મુદ્દો એ કે ભક્તિને લીધે કર્મનો ભાર લાગતો નથી. કર્મનું કઠણપણું જતું રહે છે. ગમે તેટલું કામ કરો તો યે કર્યા જેવું લાગતું નથી. ઈસુ ખ્રિસ્ત એક ઠેકાણે કહે છે, “તું ઉપવાસ કરે તો તારો ચહેરો ઉપવાસ કર્યા જેવો દેખાવો ન જોઈએ. ગાલને સુગંધી પદાર્થ લગાડ્યો હોય તેવો ચહેરો પ્રફુલ્લિત તેમ જ આનંદી દેખાવો જોઈએ. ઉપવાસ કરવામાં કષ્ટ પડે છે , એવું દેખાય તે ન ચાલે.” ટૂંકમાં, વૃત્તિ એટલી ભક્તિમય થઈ જવી જોઈએ કે કરેલી મહેનત વિસારે પડી જાય.

આત્મદર્શન એ બે ઘડી મોજનો ખેલ નથી. સહેજે મોજથી આત્મદર્શન થઈ જાય, એવું નથી. તે માટે સતત પ્રયત્નધારા ચાલુ રહેવી જોઈએ. પરમાર્થને માર્ગે જવાની શરત જ મૂળમાં એ છે કે, “હું એક ક્ષણ પણ નિરાશાને અવકાશ આપીશ નહીં. એક ક્ષણ પણ નિરાશ થઈને જંપીને નિરાંતે બેસીશ નહીં.” પરમાર્થનું બીજું સાધન નથી. કોઈ કોઈ વાર સાધકને થાક ચડે ને તેને મોંએથી, ‘तुम कारन तप संयम किरिया, कहो कहां लौं कीजे ?’ હે ઈશ્વર, ક્યાં સુધી તારે માટે આ તપસ્યા કરું? એવા ઉદગાર નીકળી જાય છે. પણ એ ઉદગાર ગૌણ છે. તપસ્યા અને સંયમનું જાતને એવું વળગણ પડી જવા દો કે તે તમારો સ્વભાવ થઈ જાય. ક્યાં સુધી સાધના કરું? આ વચન ભક્તિમાં શોભતું નથી.’

જે મનુષ્ય બધા જ પ્રકારના મોહથી મુક્ત થયો છે, તે મનુષ્ય અવિનાશી પરમપદ પ્રાપ્ત કરે છે અને પરમધામમાં સીધાવે છે. આ પરમધામ એવું  છે કે ન એને સૂર્ય પ્રકાશિત કરી શકે, ન ચંદ્રમા કે ન કોઈ અગ્નિ. જ્યાં પહોંચીને કોઈપણ મનુષ્ય આ સંસારમાં પાછો ફરતો નથી એ જ મારું પરમધામ છે. પંદર માં અધ્યાયના પહેલા છ શ્લોકો ની અંદર આપણને સંસારરૂપી અશ્વત્થ વૃક્ષના સ્વરૂપ અને ભગવાનની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે થઈ શકે એના ઉપાય જણાવવાનું કામ ભગવાને કર્યું છે. એ અર્જુનને ઉદ્દેશીને વાત કરી રહ્યા છે પણ હકીકતમાં તેમનો સંકેત આપણા સૌ સમક્ષ છે. આપણે એક યા બીજી રીતે ખરેખર અર્જુન જ છીએ. 

આ  પંદરમાં અધ્યાય નો બીજો ભાગ જે ઇશ્વ્રરાંશ જીવ, જીવ–તત્વના જ્ઞાતા, અને અજ્ઞાતાનો પરિચય આપણને કરાવે છે. તેમાં જે પાંચ શ્લોકો  છે એને ટૂંકમાં જાણીએ તો ભગવાન કહે છે,  હે અર્જુન,  સંસારના પ્રત્યેક શરીરમાં જીવાત્મા સ્થિત થયેલો છે એ મારો જ સનાતન અંશ છે, કે જે મન સહિત છ એ છ ઈન્દ્રિયો દ્વારા પ્રકૃતિને આધીન રહીને કાર્ય કરે છે. જાણવાનું એ છે કે સનાતન અંશ હું છું, પણ હું પણ ઈન્દ્રિયોના માધ્યમથી પ્રકૃતિને આધીન રહીને કામ કરું છું. શરીરના સ્વામી જીવાત્મા છે, એની છ ઈન્દ્રિયોના કાર્યોના સંસ્કારરૂપ ગ્રહણ કરીને એક શરીરનો ત્યાગ કરીને બીજા શરીરમાં એ જ રીતે ચાલતા જવાની અહીં વાત છે કે જેવી રીતે વાયુ ગંધને એક સ્થાનેથી ગ્રહણ કરે છે અને બીજે સ્થાને છોડી દે છે. આ જ પ્રકારે બીજા શરીરમાં સ્થિત થઈને જીવાત્મા કાન, આંખ, ત્વચા, જીભ, નાક, અને મન એમ છ ની સહાયતાથી વિષયોનો ભોગ કરતો રહે છે. જીવાત્મા કેવી રીતે શરીરમાં સ્થિત રહે છે?  અને કેવા પ્રકારના પ્રકૃતિના ગુણોને આધીન રહીને વિષયો નો ભોગ કરે છે ? મૂર્ખ મનુષ્ય ક્યારેય પણ આ પ્રક્રિયાને નથી જોઈ શકતો. પરંતુ તે જ મનુષ્ય જોઈ શકે છે જેની આંખોએ જ્ઞાનના પ્રકાશથી બહુ જ પ્રકાશિત થવાનું સદભાગ્ય પ્રાપ્ત કર્યું છે. આપણને ઈશ્વરનો જીવ ક્યાં મળશે? ક્યારે મળશે? કેવો મળશે? એનો પરિચય કરાવતા આ વિભાગના પાંચમાં અને અધ્યાયના અગિયારમાં  શ્લોકમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે યોગના અભ્યાસમાં પ્રયત્નશીલ મનુષ્ય જ પોતાના હ્રદયમાં સ્થિત આ આત્માને જોઈ શકે છે. પરંતુ જે મનુષ્ય યોગના અભ્યાસમાં લાગેલો નથી એવો અજ્ઞાની પ્રયત્ન કરતા રહેવા છતાં પણ કદી આત્માને જોવા પામતો નથી. આ બીજા વિભાગની અંદર ઈશ્વર આપણને એવું કહે છે કે, ભલે તમે ગમે તે હો, પણ તમારા તરફથી પણ નિશ્ચિત પ્રયત્ન થાય તે અતિ આવશ્યક છે. કારણ કે એક જીવ માંથી બીજા જીવમાં ગયા પછી પણ હું સનાતન અંશ હોવા છતાં પ્રકૃતિને આધીન રહીને મારું કામ કરું છું. 

પંદર માં અધ્યાયના ત્રીજા ભાગમાં પરમેશ્વરના સ્વરૂપનું વર્ણન છે.  એમાં પરમેશ્વરનો પ્રભાવ ક્યાં છે એ પણ દર્શાવવામાં આવ્યું છે. ભગવાન કહે છે, હે અર્જુન, જે પ્રકાશ સૂર્ય માં છે, જેનાથી સમસ્ત સંસાર પ્રકાશિત છે, જે પ્રકાશ ચંદ્રમામાં  છે, અને જે પ્રકાશ  અગ્નિમાં  સ્થિર થયો છે, એ પ્રકાશને તું મારાથી ઉત્પન્ન થયેલો છે એવું સમજજે. હું જ પ્રત્યેક લોકમાં પ્રવેશ કરીને મારી શક્તિથી બધા જ પ્રાણીઓને ધારણ કરનાર છું, અને હું જ ચંદ્રમાના રૂપમાં વનસ્પતિઓમાં જીવન રસ બનીને સમસ્ત પ્રાણીઓના પોષણ કરનારો છું. હું જ પાચન અગ્નિના રૂપમાં સમસ્ત જીવોના શરીરમાં સ્થિર થયેલ છું, હું જ પ્રાણવાયુ અને અપાન વાયુ ને સંતુલિત રાખીને ચાર પ્રકારના અન્નોને પચાવવાનું કામ કરું છું. આ ચાર પ્રકારના અન્નોમાં ચાવવું પડે તેવું, પીવું પડે તેવું, ચાટવું પડે તેવું, અને ચૂસવું પડે તેવું, એવા ચાર પ્રકારના અન્ન એ હકીકતમાં મારા દ્વારા જ પોતાનું દ્રવ્ય સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરી રહ્યા છે. ભગવાન કહે છે કે હું જ બધા જીવોના હૃદયમાં આત્મા રૂપે સ્થિત થયેલો છું, મારા દ્વારા જ જીવને વાસ્તવિક સ્વરૂપની સ્મૃતિ, વિસ્મૃતિ કે જ્ઞાન થાય છે, હું જ બધા જ વેદોના દ્વારા જાણવા યોગ્ય છું અને મારાથી જ સમસ્ત વેદ ઉત્પન્ન પણ થયા છે અને હું જ સમસ્ત વેદોને જાણવાવાળો છું. પરમેશ્વર પોતાના પ્રભાવ ક્યાં ક્યાં રહેલો છે એમ કહીને એવું દર્શાવે છે કે પામર  જીવ તરીકે તારે જે કરવું હોય તે તું અવશ્ય કરી શકે છે, પરંતુ અંતે જે સમગ્ર પ્રકારનું એક આધિપત્ય છે એ મારા છત્ર નીચે મેં રાખ્યું છે. 

અશ્વસ્થ ને પાંદડે–પાંદડે વેદ લખેલા છે, એટલે પાંદડે–પાંદડે રામ નામ લખેલું છે.

ભદ્રાયુ વછરાજાની                (54)             bhadrayu2@gmail.com 

આપણે પંદરમાં અધ્યાય પ્રારંભે વિનોબાજીને યાદ કરીએ. 

પંદરમાં અધ્યાયમાં બધાયે વિચારોની પરિપૂર્ણતા થયેલી છે. સોળમો અને સત્તરમો અધ્યાય પરિશિષ્ટરૂપે છે અને અધર્મો ઉપસંહાર છે. એથી આ અધ્યાયને છેડે ભગવાને આ અધ્યાયને શાસ્ત્ર નામ આપ્યું છે. ‘અત્યંત ગૂઢ આ શાસ્ત્ર તને નિષ્પાપ મેં કહ્યું,’ – એમ ભગવાન છેવટે કહે છે.’… આ અધ્યાયમાં પરમાર્થની વાત પુરી થાય છે. વેદનો બધોયે સાર એમાં આવી જાય છે. તેરમા અધ્યાયમાં આપણે દેહથી આત્માને અળગો કરવાની જરૂર શી છે તે જોયું. ચૌદમામાં તે બાબતનો થોડો પ્રયત્નવાદ આપણે તપાસ્યો. આવો આપણે બધાયે વિચારોની પરિપૂર્ણતા તરફ દોરી જતા અધ્યાય અંગે વિગતે સમજીએ. 

આ અધ્યાય નું નામ ‘પુરુષોત્તમ યોગ’ છે,  પણ અહીં અર્થ ‘પુરુષોત્તમ પ્રાપ્તિ યોગ’ એવું આપણે કરવાનું થાય છે. આ અધ્યાયમાં કુલ ૨૦ શ્લોકો છે અને આ ૨૦ શ્લોકો ને ચાર ભાગમાં વહેંચવામાં આવ્યા છે. પહેલો ભાગ છે : ‘સંસાર રૂપી અશ્વત્થવૃક્ષનું સ્વરૂપ અને ભગવત પ્રાપ્તિનો ઉપાય’. જેમાં એક થી છ શ્લોક સમાવિષ્ટ છે. બીજો વિભાગ એ : ‘ઈશ્વરાંશ  જીવ, જીવ તત્ત્વના જ્ઞાતા અને અજ્ઞાતા’, જેમાં સાતથી અગિયાર  એટલે કે કુલ પાંચ શ્લોક છે. ત્રીજો ભાગ એ : ‘પ્રભાવ સહિત પરમેશ્વરના સ્વરૂપનું વર્ણન’.. જેમાં ચાર શ્લોક છે 12 થી 15,  અને ચોથો  અને છેલ્લો ભાગ છે : ‘ક્ષર-અક્ષર-પુરુષોત્તમનું વિશ્લેષણ’, જેમાં 16 થી 20 એમ કુલ પાંચ શ્લોકો છે. આ પંદરમાં અધ્યાય રૂપે આપણી સમક્ષ શ્રી ભગવાન બહુ મહત્વની વાત કરી રહ્યા છે  મહાત્મા ગાંધીએ ગીતા  શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું તેના આધારે શ્રી નરહરી દ્વારકાદાસ પરીખે પુસ્તક તૈયાર કર્યું. જેમાં ગાંધીજીના પ્રવચનોની સદગત મહાદેવભાઇ દેસાઈએ લીધેલી નોંધ મૂકવામાં આવી છે. જેમાં  તારીખ 24 ફેબ્રુઆરી 1926 થી તારીખ 27 નવેમ્બર 1926 સુધીની નોંધનો તેમાં સમાવેશ છે. “ગુજરાત વિદ્યાસભા અમદાવાદ” દ્વારા તે 1955 ની સાલમાં એટલે કે સંવત 2012માં પ્રથમ આવૃત્તિ રૂપે પ્રકાશિત કરવામાં આવી છે. આ ‘ગાંધીજીનું ગીતાશિક્ષણ’ એવું એક પુસ્તક આપણા હાથમાં છે કે જેના સારરૂપે એમની પ્રસ્તાવનામાં બહુ જ સુંદર વાત આપણને કરવામાં આવી છે, જે જરા જોઈ-જવી જરૂરી બને છે. ‘જે રાગ-દ્વેષ રૂપી વિષ ની પીડાથી ઉપજતા મોહથી રહિત છે, પ્રાણી માત્ર પ્રત્યે અનુકંપાથી પ્રેરાયેલો છે, અને જે સર્વગુણોથી સંસ્કારમાં છે તેને સર્વદા નમસ્કાર છે.’ બાપુએ આરંભ કરતા એવું લખ્યું કે, ગીતા- અભ્યાસની કૂંચી મને વિષ્ણુપુરાણ માંથી મળી છે. એમાં એની વિનંતી પણ છે, અને ત્રાગું  બંને પણ છે. જેનો અર્થ એવો થાય કે, ‘તું વિષ્ણુ હોય, ત્રિપુરારી શિવ હોય, ગમે તે હોય જો તું રાગ-દ્રેષાદીથી મુક્ત હોય તો તને નમસ્કાર છે.’ આ બહુ જ સિદ્ધ વાત છે કે ‘આપણા નમસ્કાર કોને થઈ શકે,?  મહાભારત ઐતિહાસિક ગ્રંથ નથી, પણ ધર્મગ્રંથ છે. બનેલી વાતને કહેવાનું સામર્થ્ય કોનું છે,? એક પાણીનું બિંદુ જોયું તેનું વર્ણન આબેહૂબ આપવાનું માણસમાં સામર્થ્ય નથી. એવો પામર ઈશ્વરે મનુષ્યને બનાવી મૂક્યો છે. ત્યાં બનેલી ઘટનાનું પુરૂ વર્ણન તો કોણ આપી શકે ? તેમાં આ યુદ્ધમાં તો લડનારા ધર્મથી, વાયુથી, ઇન્દ્રથી, અશ્વિનીકુમારથી ઉત્પન્ન થયેલા પાંચ પુત્રો અને એક સમયે ઉત્પન્ન થયેલા 100 પુત્રો વચ્ચે છે એવી વાત ક્યાંય સંભવિત જાણી છે?’ એવો પ્રશ્ન ગાંધી પૂછે છે. 

દુર્યોધન અધર્મને રથે બેઠેલો હતો અને અર્જુન એ ધર્મને રથે ચડેલો હતો, એમ આ યુદ્ધ ધર્મ-અધર્મનું છે. સંજય ભક્ત હૃદય  છે. યુદ્ધ તો દૂર થાય છે તે જોવાની તેની શક્તિ નથી. એટલે તે જોવાને વ્યાસ તેને દિવ્ય ચક્ષુ આપે છે. પણ એનો અર્થ શું થયો? એનો અર્થ એ જ કે, જે યુદ્ધ આપણા શરીરમાં રહેલા અનેક કૌરવો અને પાંડવો વચ્ચે ચાલી રહ્યું છે તેનું જ વર્ણન આમાં છે. અનેક ગુણો અને અવગુણો મૂર્તિમંત થાય છે તે ગુણ-અવગુણો નું આ યુદ્ધ છે. હિંસા-અહિંસા નો પ્રશ્ન વેગળો  રાખવો જોઈએ કારણ કે આ દ્વંદ્વ યુદ્ધમાં મનુષ્યનું કર્તવ્ય શું છે એ બતાવવા માટે આ ધર્મગ્રંથ લખવામાં આવ્યો છે, એવું મહાત્મા ગાંધીએ સ્પષ્ટતાપૂર્વક કહ્યું છે. પંદર  માં અધ્યાયના 20 શ્લોકના વિવરણમાં ઉતરતા પહેલા આપણે એટલું જાણી લઈએ કે કિશોરલાલ ઘ. મશરૂવાળા દ્વારા તૈયાર થયેલ ‘ગીતા ધ્વનિ’ માં સમશ્લોકી નાની પુસ્તિકા જે ગ્રંથ સમાન છે તેમાં એમનું ગુજરાતી અક્ષરસ: થયું છે, અને તે વધુ પાચ્ય બન્યું છે. 

જાણવાનું એ છે કે શ્રી ભગવાન સૌ પ્રથમ અહીં અર્જુનને કહેવા માગે છે કે, સંસારરૂપી અશ્વસ્થવૃક્ષ નું સ્વરૂપ કેવું છે? સ્વ: એટલે આવતીકાલ, તેથી અશ્વસ્થ એટલે આવતીકાલ લગી ન ટકનાર એવો ક્ષણિક સંસાર. સંસારનું પ્રતિક્ષણ રૂપાંતરણ થયા કરે છે, તેથી તે અશ્વસ્થ  છે. આ સંસારનું જેને યથાર્થ જ્ઞાન છે અને જે ધર્મને જાણનાર છે તે જ્ઞાની છે’, આવો પહેલા શ્લોકનો અર્થ થાય છે. પહેલા શ્લોકમાં સંસારને તરી જવાનું સાધન બતાવ્યું છે, તો બીજા શ્લોકમાં સંસારને દિવ્ય-દ્રષ્ટિ એ વર્ણવ્યો છે. અજ્ઞાની દૃષ્ટિ વાળું વર્ણન બીજા શ્લોકમાં છે. 

આ જગતમાં કર્મ કરવા છતાં અલિપ્ત તો ત્યારે જ રહેવાના છીએ જ્યારે આ જગતને ઈશ્વરની લીલા ન સમજતાં તેને ભોગભૂમિ માની અસહયોગરૂપી શસ્ત્ર વડે મૂળમાંથી છેદી નાખીશું. એના મૂળ બીજી રીતે તો છેદી શકાય તેમ નથી, કારણ એ અનાદિ છે અને અનંત છે. એટલે અસહયોગનું શસ્ત્ર વાપરવાનું અહીં કહેવામાં આવ્યું છે. અશ્વસ્થ ને પાંદડે-પાંદડે વેદ લખેલા છે. એટલે પાંદડે-પાંદડે રામ નામ લખેલું છે. જગત ઈશ્વરની પ્રસાદી છે અને જગતરૂપી ઝાડ બ્રહ્માની નાભીમાંથી થયેલું છે. બીજું જગત એવું છે કે જેનું મૂળ નીચે છે, તેના પાંદડા વગેરે વિષયાદી છે એ જગત કામનામય છે. ‘પૃથ્વીની અંદર પ્રવેશ કરીને જીવોને હું મારા તેજ વડે ધારણ કરું છું. સર્વ ઔષધિ , અન્ન, પાક માત્રને રસોનો ઉત્પન્ન કરવાવાળો સોમ થઈને હું પોષણ આપું છું.’

કોઈપણ ગુણ ત્યારે જ પ્રભાવી  બની શકે જયારે તે અન્ય બે ગુણને બરાબર દબાણમાં મૂકી દઈ શકે અને આવૃત કરી દઈ શકે. 

ભદ્રાયુ વછરાજાની                     (53)                 bhadrayu2@gmail.com 

ચૌદમા અધ્યાયમાં ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ ગુણત્રયવિભાગયોગ શીર્ષક આપીને આપણને આપણા જીવનના મુખ્ય ત્રણ ગુણનો પરિચય કરાવે છે. તેનાથી શું શક્ય બને અને શું ન શક્ય બને તેની ટૂંકમાં વાત કરે છે અને ત્રણેય ગુણને સાથે મેળવીને કેવી રીતે એકબીજાને દબાવીને એક બીજાને બહાર લઇ આવવાના છે એની સ્પષ્ટતા કરે છે 

હે અર્જુન, સત્વ, રજ અને તમ એ ગુણો પ્રકૃતિથી ઉત્પન્ન થયેલા છે. તેઓ નિર્વિકાર જીવાત્માને દેહને સાથે બાંધે છે. કેવી રીતે બાંધે છે ? તેમાં..

1) સત્વગુણ સ્વ્ચ્છપણાને લીધે પ્રકાશક અને ઉપદ્રવથી રહિત છે. અનામય છે તે જીવાત્માને સુખના સંગથી અને જ્ઞાનના સંગથી બાંધે છે. યાદ રહે અહીંયા કે, સત્વગુણ છે એ જીવાત્માને સુખના સંગથી અને જ્ઞાનના સંગથી બાંધે છે. સત્વગુણ સુખમાં જોડે છે. રજોગુણ અને તમોગુણને દબાવી દઈને જયારે સત્વગુણ વૃદ્ધિ પામે છે ત્યારે સત્વગુણ પોતાના કાર્ય કરે છે. અહીંયા યાદ રાખવા જેવું એ છે કે રજોગુણ અને તમોગુણને દબાવવા પડે તો જ સત્વગુણ વૃદ્ધિ પામી શકે. જયારે આ દેહમાં બધી જ ઇન્દ્રિયો વિષે જ્ઞાનરૂપી પ્રકાશ ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે સત્વગુણ વૃદ્ધિ પામેલો છે એમ માની શકાય છે. મહર્ષિઓ સાત્વિક કર્મનું ફળ સાત્વિક તથા નિર્મળ કહે છે. એટલે તમે સાત્વિક બનો તો નિર્મળ રહી શકો. સત્વગુણથી જ્ઞાન ઉત્પ્ન્ન થાય. સાત્વિક આચરણમાં રહેલા મનુષ્ય ઉંચા લોકને પામે એવો સ્પષ્ટ નિર્દેશ ભગવાન અહીં આપી રહ્યા છે.

2)તૃષ્ણા અને સંઘને ઉત્પન્ન કરનારા રજોગુણને રાગરૂપ જાણવાનો છે. તે રજોગુણ જીવાત્માને કર્મસંગથી બાંધે છે. યાદ રહે અહીંયા કે, રજોગુણ છે એ કર્મસંગથી બાંધે છે. રજોગુણ કર્મમાં જોડે છે. સત્વગુણને તથા તમોગુણને દબાવી દઈને જયારે રજોગુણ વૃદ્ધિ પામે છે ત્યારે રજોગુણ પોતાના કાર્યને કરે છે. જયારે રજોગુણ વૃદ્ધિ પામે છે ત્યારે લોભ, પ્રવૃત્તિ, કર્મોનો આરંભ, અશાંતિ તથા સ્પૃહા એવા ચિન્હો આપણને દેખાઈ આવે છે. મહર્ષિઓ રાજસ કર્મનું દુઃખનું ફળ કહે છે. એટલે તમે રાજસિક બનો તો કર્મનું દુઃખ તમને વળગી શકે. રજોગુણથી લોભ ઉત્પન્ન થાય. રાજસિક આચરણમાં રહેલા લોકો મનુષ્ય લોકમાં રહે છે એવો સ્પષ્ટ નિર્દેશ ભગવાન અહીં આપી રહ્યા છે.

3) તમોગુણને અજ્ઞાનથી ઉત્પ્ન્ન થયેલો તથા સર્વ પ્રાણીઓનો મોહ ઉપજાવનારો તમારે જાણવાનો છે. તમોગુણ જીવાત્માને પ્રમાદ, આળસ તથા નિદ્રા વડે બાંધે છે. તમોગુણ જ્ઞાનને આવૃત કરી એટલે કે ઢાંકી દઈને પ્રમાદમાં આળસ વાદી બાબતોમાં જોડી દે છે. સત્વગુણ અને રજોગુણને દબાવી દઈને જયારે તમોગુણ વૃદ્ધિ પામે ત્યારે તમોગુણ પોતાનું કાર્ય કરે છે. જયારે તમોગુણ વૃદ્ધિ પામે છે ત્યારે અપ્રકાશ તેમજ અપ્રવૃત્તિ, પ્રમાદ અને મોહ એ ચિન્હો ઉત્પન્ન થયેલા જોવા મળે છે . મહર્ષિઓ તામસ ક્રમનું અજ્ઞાનરૂપ ફળ કહે છે. એટલે તમે તામસિક બનો તો કર્મનું અજ્ઞાન તમને છેતરી જઈ શકે. તમોગુણથી પ્રમાદ, મોહ અને અજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. કનિષ્ઠ એટલે કે નીચું આચરણમાં રહેલા તમોગુણીઓ પશુ વગેરે મૂઢ યોનિઓમાં ફરે છે એવો સ્પષ્ટ નિર્દેશ ભગવાન અહીં આપી રહ્યા છે.

અર્જુનને સતર્ક કરીને સતત એવું કહેવાયું એક આ ત્રણ ગુણથી તારે સાવધાન રહેવાનું છે. કોઈ પણ ગુણ ત્યારે જ પ્રભાવી  બની શકે જયારે તે અન્ય બે ગુણને બરાબર દબાણમાં મૂકી દઈ શકે અને આવૃત કરી દઈ શકે. તમારા અંતના સમયે તમારા ઉપર ક્યાં ગુણોનું આધિપત્ય છે તે પ્રમાણે તમે મૃત્યુ પછી કશીક પ્રાપ્તિ કરી રહ્યા છો. જયારે દ્રષ્ટા ગુણોથી ભિન્ન બીજા કર્તાને જોતો નથી.  તે ગુણોથી આત્માને પર જાણે છે ત્યારે તે પૂર્ણત્વને પામે છે. આ જરા સમજવા જેવું છે. જેમ હાથી ઉપર બેઠેલો પુરુષ હાથીનું ગમન જુએ છે, પોતાનું ગમન જોતો નથી તેમ જે અધિકારી પુરુષ આંખ જુએ છે, કાન સાંભળે છે, મન મનન કરે છે, બુદ્દિ નિશ્ચય કરે છે, વાણી બોલે છે, ‘હું કઈ પણ કરતો નથી કેવળ તેમનો સાક્ષીરુપ છું’ એ જુએ છે તે બ્રહ્મભાવને પામી શકે છે. 

આ ત્રણ ગુણોને ઓળંગી ગયેલો પુરુષ ક્યાં ચિન્હોથી જાણી શકાય ? એ કેવા આચરણ વાળો હોય ? ભગવાન કહે છે કે, હે પાંડવ, જ્ઞાની પુરુષ સત્વગુણના કાર્ય એવા પ્રકાશનો રજોગુણનું કાર્ય એવી  પ્રવૃતિઓ અને તમોગુણનું  કાર્ય એવા મોહની પરિસ્થિતિમાં પણ તેમનો દ્વેષ કરતો નથી અને વળી  નિવૃત થાય તો તેમની આકાંક્ષા રાખતો નથી, એ ગુણાતીત છે. 

ગુણાતીત  શબ્દ અતિ મહત્વનો છે, તેથી ભગવાન આપણી સમક્ષ વારંવાર તેની સ્પષ્ટતા

 કરે છે. આનો અર્થ એવો કે,  

જે ઉદાસીન સાક્ષીવત રહીને ગુણોથી વિચલિત થતો  નથી,  

ગુણો જ વર્તે છે એવું જાણીને જે સ્થિર રહે છે , 

કોઈપણ સ્થિતિથી વિચલિત થતો નથી એ ગુણાતીત છે. 

જે માન અને અપમાનમાં સમાન છે, 

જે મિત્રપક્ષ અને શત્રુપક્ષમાં સમાન છે 

તથા જેણે સર્વ આરંભોનો પરિત્યાગ કર્યો છે એ ગુણાતીત છે. 

ગુણાતીત પુરુષના લક્ષણો મુમુક્ષુએ પ્રયત્નપૂર્વક સંપાદન કરવા જોઈએ. ભગવાન કહે છે કે, જે મને અનન્ય ભક્તિયોગ વડે સેવે છે, તે ગુણોને ઓળંગી જઈ બ્રહ્મભાવને પામવાને યોગ્ય થાય છે. એટલે કે એની પ્રગતિ થતી થતી છેક બ્રહ્મભાવ સુધી આગળ વધી રહી છે. મારી મારી ભક્તિ વડે મારો ભક્ત મોક્ષને પ્રાપ્ત કરવા સમર્થ થાય છે અને તે યોગ્ય છે.

ચૌદમા અધ્યાયમાં ગુણાતીત પુરુષ એટલે કે જે આ ગુણો જીતી લઇ શકે છે એવા ગુણાતીત પુરુષના લક્ષણો પણ બતાવવામાં આવ્યા છે. બહુ સ્પષ્ટ કહેવામાં આવ્યું છે કે જે સ્વરૂપમાં સ્થિત સુખદુઃખમાં સમાન રહે,  માટી, પથ્થર અને સોનુ બધું એક સરખું માને છે, એના માટે પ્રિય અને અપ્રિય બંને  સમાન છે, નિંદા અને આત્મસ્તુતિ એ પણ એના માટે કોઈ અસરકારક પરિબળો નથી. તૃષ્ણા અને આસક્તિના જગતમાંથી પોતાને અલગ રાખીને સ્વ સ્વરૂપમાં સ્થિર થવું એ જ મુક્તિ છે એવું કહેવનો  અહીં એક ભાવ છે. ભગવાન કહે છે કે, અનન્ય ભક્તિયોગ દ્વારા જે મારી સેવા એટલે કે ઉપાસના કરે છે તે આ ગુણોથી અતીત થઈને બ્રહ્મ બનવા માટે યોગ્ય બની જાય છે. આ અધ્યાયના  છેલ્લા શ્લોકમાં તો સ્પષ્ટ કહે છે કે,  સાધક સ્વયં બ્રહ્મ કઈ રીતે બની શકે ? જવાબ આપ્યો કે અમૃત, અવ્યય, શાશ્વત ધર્મ અને એકાંતિક અર્થાત પારમાર્થિક સુખસ્વરૂપ બ્રહ્મનો આશ્રય હું છું. બ્રહ્મની પ્રતિષ્ઠા હું છું. બ્રહ્મ શબ્દથી સગુણ બ્રહ્મ કહેવામાં આવ્યું જેની પ્રતિષ્ઠા ઉપાધિરહિત બ્રહ્મ તરીકે હું કરું છું. નિર્વિકલ્પ, અમૃત, અવ્યય, અનિર્વચનીય આનંદ સ્વરૂપ બ્રહ્મ હું છું. હું બ્રહ્મ છું તેથી તે સાધક બ્રહ્મ બની જાય છે એવો આપણને ઈશારો કરીને બ્રહ્મના માર્ગે વળવાનો બહુ મોટો રસ્તો અહીં બતાવવામાં આવ્યો છે. 

વિનોબાજી આ અધ્યાયમાં છેવટની વાત  સુંદર વાત લખે છે કે, તમે સત્વગુણી બનો, અહંકારને જીતી લ્યો, ફળની આસક્તિ પણ છોડી દ્યો, છતાં જ્યાં  સુધી આ દેહ વળગેલો છે ત્યાં સુધી વચ્ચે પેલા રજ અને તમ ના હુમલા થયા વગર રહેવાના નથી. એ ગુણોને જીતી લીધા છે એવું ઘડીભર લાગે છે,  પણ તે પાછા જોર કરીને આવ્યા વિના રહેતા નથી. સતત જાગૃત રહેવું પડશે. સમુદ્રનું પાણી જમીનમાં જોરથી દાખલ થવાથી જેમ અખાતનું નિર્માણ થાય છે તેમ રજ અને તમના જોરદાર પ્રવાહો મનોભૂમિમાં પેસી જઈને અખાતોનું નિર્માણ કરે છે તેથી જરાયે છિદ્ર ન રહેવું જોઈએ તેની કાળજી લેવી. 

વિનોબાજી તો આદેશ આપે છે કે કડક પહેરો રાખજો અને ગમે તેટલા ખબરદાર રહેશો તો પણ જ્યાં સુધી આત્મજ્ઞાન નથી, આત્મદર્શન નથી ત્યાં સુધી જોખમ છે જ એમ જાણજો. એટલે ગમે તે કરો પણ આત્મજ્ઞાન મેળવ્યા વિના જંપશો નહીં. કેવળ જાગૃતિની કસરતથી પણ એ બને એવું નથી તો કેવી રીતે બનશે ? અભ્યાસથી બનશે ? ના, એક જ ઉપાય છે અને એ ઉપાય છે હૃદયની અત્યંત ઊંડી લાગણીથી ખુબ તાલાવેલીથી ભગવાનની ભક્તિ કરવાનો. રજ, તમ ગુણોને જીતી લેશો છતાં એટલાથી કામ સરશે નહીં. જ્યાં સુધી આત્મજ્ઞાન નથી ત્યાં સુધી કાયમ ટકી રહો એવું નહીં બને. છેવટે તો   પરમેશ્વરની કૃપા જોઈશે. તેવી કૃપા માટે અંતરની ઊંડી લાગણી વાળા ભક્તિપાત્ર બનવું પડશે. એ વિના બીજો કોઈ ઉપાય વિનોબાજી કહે છે કે મને દેખાતો નથી. આ અધ્યાયને છેડે ભગવાને અર્જુનને જવાબ આપ્યો કે,  અત્યંત એકાગ્ર મનથી નિષ્કામપણે મારી ભક્તિ કર અને મારી સેવા કર. જે એવી સેવા કરે છે તે આ માયાને પેલી પાર જઈ શકે છે એ વિના આ ગહન માયા તરી જવાનું બને એમ લાગતું નથી. ભક્તિનો આ સહેલો ઉપાય છે અને આ એક જ માર્ગ છે.

ચૌદમાં અધ્યાયની અંદર સાત્વિક, રાજસિક અને તામસિક એ ત્રણ ગુણોનું વિવરણ છે, સ્પષ્ટ વ્યાખ્યા છે અને તેના ઈલાજો છે.

ભદ્રાયુ વછરાજાની                    (52)         bhadrayu2@gmail.com 

શ્રીમદ ભગવદ ગીતા અધ્યાય ૧૪, જેનું શીર્ષક છે, ગુણત્રયવિભાગયોગ. વિનોબાજી  એમ કહે છે કે, આ ચૌદમો અધ્યાય એ પાછળના અધ્યાયની પૂર્તિ કરે છે. તેરમા અધ્યાયમાં આપણે  જોઈ ગયા કે  ગમે તે ઉપાયે દેહ અને આત્માને આપણે અલગ પાડી શકીએ તો પ્રગતિ કરવાનું બની શકે. જે પોતાની જાત પર રાજ્ય કરે છે તે વિશ્વનો સમ્રાટ બને છે. દેહની આત્મા  પરની સત્તા દૂર થવી જોઈએ. સુખ દુઃખ વિદેશી છે, તે પારકાં છે. તેમનો  આતમની સાથે જરા પણ સબંધ નથી, એવું સ્પષ્ટ અહીં કહેવામાં આવ્યું છે. દેહ તૂટીને પડી જતો  હોય તે વખતે પણ અત્યંત શાંત તેમજ આનંદમય કેવી રીતે રહી શકાય તે ભગવાન ઈશુ  બતાવે છે. પણ દેહને આત્માથી અળગો પાડવાનું કામ જેમ એકબાજુથી વિવેકનું છે, એવી જ રીતે બીજી બાજુથી નિગ્રહનું છે. તુકારામ કહેતા કે, વિવેકની સાથે વૈરાગ્યનું બળ હોવું જોઈએ. 

આ વિવેક અને વૈરાગ્ય એ બે બાબત સમજવા જેવી છે. વૈરાગ્ય એટલે જ એક રીતે નિગ્રહ છે, તિતિક્ષા છે. આ ચૌદમા અધ્યાયમાં આપણને નિગ્રહની દિશા બતાવી છે. હોડી  ચલાવવાનું કામ તો હલેસા મારનારો કરે છે, પણ દિશા નક્કી કરવાનું કામ સુકાનનું છે. હલેસા અને સુકાન બંનેની જરૂર છે, એ જ પ્રમાણે દેહના સુખ દુઃખથી આત્માને અળગો કરવાના કામમાં વિવેક અને નિગ્રહ એ બંનેની જરૂર આપણને રહે છે. મારી, તમારી, સર્વે જીવની બધાએ ચરાચરની જે પ્રકૃતિ છે તેમાં ત્રણ ચીજ છે. વિનોબાજી સરસ સરખામણી કરે છે. તેઓ કહે છે, આયુર્વેદમાં જેમ વાત પિત્ત અને કફ છે, તેમ અહીં ગીતા આપણને સત્વ, રજ અને તમ એ ત્રણ ગુણો પ્રકૃતિમાં મળેલા છે તેવું કહે છે. સર્વત્ર આ ત્રણ ચીજોનો મસાલો છે. ફેર હોય તો  એટલો કે ક્યાંક એકાદો થોડો, તો ક્યાંક એકાદ વધારે આ ત્રણથી આત્માને અળગો પાડીએ તો જ દેહથી આત્માને અળગો પડી શકાય. દેહથી આત્માને જુદો પાડવાનો રસ્તો આ ત્રણ ગુણોને તપાસી તેમને જીતી લેવાનો રસ્તો છે. નિગ્રહ વડે એક પછી એક ચીજને જીતતા જીતતા મુખ્ય વસ્તુની પાસે આપણે પહોંચવાનું છે. 

આ અધ્યાયની અંદર સાત્વિક, રાજસિક અને તામસિક એ ત્રણ ગુણોનું વિવરણ છે, સ્પષ્ટ વ્યાખ્યા છે અને તેના ઈલાજો છે. આપણને આ ત્રણ બાબતો માણવા જીવનના અનેક માર્ગો દેખાડવાનું કામ અહીં ભગવાન કરી રહ્યા છે. સ્વામી શ્રી ચિન્મયાનંદજી કહે છે કે, આ અગાઉના અધ્યાયમાં જીવનના અનુભવોની વિચિત્રતાનું કારણ આપણને સમજાવવામાં આવ્યું, પણ જરા ઉતાવળથી થયું. પુરુષ પ્રકૃતિમાં સ્થિત થઈને પ્રકૃતિજન્ય ગુણોનો ભોગ કરે છે, આ વિધાનમાં આ વિવિધતાનો વાસ્તવિક, વૈજ્ઞાનિક આધાર બતાવેલ છે, પણ એને સ્પષ્ટતા સંક્ષેપમાં છે. તેઓ ઉદાહરણ આપે છે કે ગંગાજળને જુદા આકારો અને રંગોની શીશીઓમાં રાખવામાં આવે તો એ જળ વિવિધ રંગોનું બનશે. પરંતુ આપણે જાણીએ છીએ કે આ રંગ અને આકારની વિવિધતા એ શીશીઓના કારણે છે, જળના કારણે નથી, કારણ કે ગંગાજળ તો બધા એક સરખું છે, એ જ પ્રમાણે એક જ પરમાત્મા જુદી જુદી ઉપાધિઓમાં જુદા જુદા જીવોના રૂપમાં પ્રગટ થાય છે. જો કે પ્રકૃતિના તત્વો સમાન છે, છતાં ભેદનું કારણ છે પ્રકૃતિથી ઉત્પન્ન થયેલા ગુણો. આ જે ગુણ શબ્દ અહીં પ્રયોજવામાં આવ્યો છે, તે બહુ સાંકેતિક છે. ગુણ શબ્દનો અર્થ કોઈ એક વસ્તુની વિશિષ્ટતાઓ એવો થતો નથી. એનો અર્થ થાય છે મનોવૃત્તિ. એના પ્રભાવથી મન કાર્ય કરે છે. દરેક જીવનનું આંતરિક વ્યક્તિત્વ ત્રણ ગુણો અથવા ત્રણ ભાવોથી પ્રભાવિત છે અને આ ત્રણ ગુણ એટલે સત્વ, રજ અને તમ. પોતાના જ અંતઃકરણમાં કાર્ય કરી રહેલા આ ત્રણેય ગુણોને ઓળખવાની કળા આપણને જ્ઞાત હોવી જોઈએ. સામાન્ય રીતે રોગીમાં દેખાતા લક્ષણોને જોઈને તેના રોગનું નિદાન કરવામાં આવે છે. ચિકિત્સા શાસ્ત્રમાં લક્ષણાત્મક ઉપચારની એક માન્યતા પ્રાપ્ત વિધિ છે. આ અધ્યાયમાં ગીતાના આચાર્યએ આ ગુણોના થોડા લક્ષણોનું થોડું વર્ણન કર્યું છે. જે તે ગુણની અધિક્તાના કોઈ વ્યક્તિમાં જોવામાં આવે છે. સ્વામી શ્રી ચિન્મયાનંદજી ટકોર કરે છે કે, આ અધ્યાયનું સાવધાનીપૂર્વક અધ્યયન કરવાથી આપણને એવી ક્ષમતા પ્રાપ્ત થાય છે કે, જેના દ્વારા પોતાની તે પ્રબળ પ્રવૃતિઓ જાણી શકીએ છીએ, જે આપણા માનસિક જીવનને સાહસિક કરે છે. જે ગુણોના વશમાં થઈને મનુષ્ય વારંવાર વિભિન્ન પ્રકારના વ્યવહાર કરે છે, તેમના પ્રત્યે જો તે જાગૃત થઇ જાય તો તે પોતાની દુષ્પ્રવૃત્તિ, અનૈતિક ઈચ્છાઓ અને હીન વાસનાઓને છોડીને આત્મસંયમ, સદાચાર અને પૂરું પૂરું શુદ્ધ જીવન જીવવામાં સમર્થ બની શકે છે. 

આ અધ્યાય એક વિસ્તૃત માર્ગદર્શિકા છે, જે આપણને શરીરની કાર્યપ્રણાલીનો બોધ કરાવે છે. સાથે સાથે આપણને એવી સૂચના પણ આપે છે, જેના દ્વારા આપણે તે સમયે પોતાને સાવધાન કરી શકીએ છીએ. અત્યારે આપણી અંદરની રચના રૂંધાઈને સારી રીતે કાર્ય કરવાનું બંધ કરી દે છે. જો કોઈ વ્યક્તિ પોતાની કારના યંત્રોના કાર્યો અને ગુણદોષથી તદ્દન અજાણ હોય તો તેની યાત્રા સુખદ ન હોય. કારણ કે જયારે એન્જીન કામ કરવાનું છોડી દે ત્યારે  તો તે વ્યક્તિ એને સુધારી શકવાની નથી. જયારે ગાડીની બધી જ જાણકારી રાખનાર અનુભવી ચાલક આવી પરિસ્થિતિમાં ગાડીને રોકીને તેના યાંત્રિક દોષો દૂર કરીને ફરીથી પોતાના ગંતવ્ય તરફ આગળ વધી શકે છે. આપણને આપણા શરીર નામના વાહનની બધી યાંત્રિક સ્થિતિઓથી  વાકેફ કરવાનો ખ્યાલ આ અધ્યાયમાં જોવા મળે છે.

 ચૌદમા અધ્યયન પહેલા પાંચ શ્લોકો આ અધ્યાયનો માર્ગ નક્કી કરે છે. ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ બહુ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં આપણને કહે છે કે, ઉત્પત્તિ અને સર્જનનું કારણ એકમાત્ર હું છું. તેઓ અર્જુનને અનેક નામોથી સંબોધન કરીને એ સ્પષ્ટ કહે છે કે હું તને ફરીથી સર્વ જ્ઞાનોમાં શ્રેષ્ઠ અને ઉત્તમ જે જ્ઞાન છે તે કહેવાનો છું કે એને જાણીને સર્વ મુનિઓ આ સંસારમાંથી પરમ સિદ્ધિને પામ્યા છે, એવું આ જ્ઞાન છે. હે અર્જુન, આ જ્ઞાનને આચરીને મારા સ્વરૂપને પામેલા સૃષ્ટિકાળમાં ઉત્પન્ન થતા નથી અને પ્રલયમાં વ્યથા પામતા નથી. હે ભારત, મૂળ પ્રકૃતિ મારું ગર્ભાધાન કરવાનું સ્થાન છે તેમાં હું ગર્ભને મુકું છું, તેથી સર્વભૂતોની ઉત્પત્તિ થાય છે. હે કૌંતેય, સર્વયોનીઓમાં જે શરીરે ઉત્પન્ન થાય છે તેમની પ્રકૃતિ માતા છે અને હું ગર્ભાધાન કરનારો પિતા છું. આટલી સ્પષ્ટ વાત કર્યા પછી પાંચમા શ્લોક થી આપણામાં રહેલા ત્રણ ગુણો તેની વાત આપણે અગાઉ કરી તેના તરફ અંગુલી નિર્દેશ કરવાનું શરૂ થાય છે અને ધીમે ધીમે કરતા એ ત્રણેય ગુણોના લક્ષણો અને તેના બાધ્ય અબાધ્ય સ્વરૂપો વિષે વિસ્તૃત પરિચય અને સૂચના અહીં આપવામાં આવે છે. 

પરમેશ્વર અવિનાશી છે, પણ તેને આપણે નાશ પામનાર ભૂતોમાં પણ નિહાળવાનો છે.

ભદ્રાયુ વછરાજાની           (51)           bhadrayu2@gmail.com

શ્રીમદ ગીતાના તેરમા અધ્યાય ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞયોગ માં વિવિધ વિભાગો તારવીને આપણે તેની સમજૂતી મેળવી રહ્યા છીએ. વિભાગ જ્ઞાનનું ફળ અઢારમો શ્લોક છે, જેમાં ભગવાન કહે છે કે મને ઓળખી રહેશે એનો નિવાસ મારી પાસે થવાનો છે.
વિભાગ પુરુષ અને પ્રકૃતિમાં ઓગણીસ, વીસ અને એકવીસમાં ક્રમના શ્લોકોનો સમાવેશ થાય છે. આપણે જાણવાના છે બે અનાદિને અને તે છે પ્રકૃતિ (જડ ) અને પુરુષ (ચૈતન્ય). આ બંને ઈશ્વરની મોટી શક્તિ છે, કારણ કે આ બંનેમાંથી તો સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિ થયેલ છે. પુરુષ બે : ઈશ્વર અને પરમેશ્વર તો પ્રકૃતિ પણ બે : પરા અને અપરા. દેહ રૂપી નગરી એ પ્રકૃતિ અને તેમાં વસનાર એ પુરુષ. પ્રકૃતિ જ કાર્ય અને કારણનો હેતુ કહેવાય છે અને પુરુષ સુખ દુઃખના ભોગનો હેતુ મનાય છે. પુરુષ પ્રકૃતિમાં રહીને પ્રકૃતિથી ઉત્પન્ન થયેલા ગુણોને ભોગવે છે. આ ગુણો એટલે સત્ત્વ, રજસ અને તમસ.
વિભાગ પરમાત્મામાં બાવીસ અને ત્રેવીસમો શ્લોક સમાવિષ્ટ છે. આપણા દેહની અંદર બીજો પુરુષ એ જીવાત્માથી પર છે અને બીજા પરમ પુરુષને પરમાત્મા કહે છે. જે ભોક્તા છે, ભર્તા છે, મહેશ્વર છે, અનુમંતા છે અને ઉપદ્રષ્ટા પણ છે. શ્રી ભગવાન અહીં અભય વચન ઉચ્ચારતાં કહે છે કે, અગાઉ કહ્યું તેમ પુરુષને તથા ગુણો સાથે રહેનારી પ્રકૃતિને બરાબર જે જાણે છે, તે ગમે તે પ્રકારે રહે, તો પણ તેને પુનર્જન્મ પ્રાપ્ત થતો નથી.
ત્યારબાદ વિભાગ છે આત્મદર્શન અને ઉપાસના જેમાં ચોવીસ, પચ્ચીસ બંને શ્લોકનો સમાવેશ છે. પરમેશ્વર ચોતરફ છે પણ કેટલાક સાધકો જ્ઞાનયોગથી તેને જુએ છે તો કેટલાક સાધકો કર્મયોગથી ઈશ્વરને અનુભવે છે. ભગવાન અહીં અતિ સરળ થઈને કહે છે કે, જેઓ જ્ઞાન કે કર્મનો માર્ગ જાણતા નથી તેઓ અન્ય વિદ્વાનો પાસેથી સાંભળીને ઉપાસના કરે છે અને તેમાં તલ્લીન થનાર પણ મૃત્યુને ઓળંગી જાય છે.
પછી આવે છે સમદર્શનનું ફળ, જેમાં છવ્વીસ, સત્યાવીસ, અઠ્ઠાવીસ એમ ત્રણ શ્લોક આવે છે.અહીં સમદર્શી બનવા માટેની અર્જુનને પ્રેરણા આપે છે. આ જગતની ઉત્પત્તિ જડ અને ચેતન મળવાથી થાય છે. ક્ષેત્ર અને ક્ષેત્રજ્ઞનો સંયોગ જ બધું નિર્માણ કરે છે. પરમેશ્વર અવિનાશી છે પણ તેને આપણે નાશ પામનાર ભૂતોમાં પણ નિહાળવાનો છે. જે સર્વમાં અને સર્વને સમભાવથી ઈશ્વરને જુએ છે, તે સ્વયં પરમ ગતિ મેળવે છે.
અકર્તા આત્મા વિભાગમાં ઓગણત્રીસ અને ત્રીસ બે શ્લોકનો સમાવેશ થાય છે. પ્રકૃતિ દ્વારા જ બધા કામ થાય છે અને આત્મા તો અકર્તા છે તેમ માને છે તે સત્ય જુએ છે. સાધક તરીકે મારે એક જ આધારમાં પ્રાણીઓના ભેદને સ્થિત અને વિસ્તરેલ જોવાનો છે અને તો જ હું બ્રહ્મને પ્રાપ્ત કરીશ.
આત્માની નિર્લેપતા એ એકત્રીસ, બત્રીસ, તેત્રીસ એ ત્રણ શ્લોકનો સમાવેશ કરે છે . કુન્તીપુત્રને ભગવાન યાદ અપાવે છે કે, હું અનાદિ છું, નિર્ગુણ છું અને તેથી અવિનાશી છું. તે શરીરમાં છે છતાં તે કશું કરતો નથી અને કોઈથી લિપ્ત થતો નથી.
પરમપદ-પ્રાપ્તિ એવા વિભાગમાં એક છેલ્લો ચોંત્રીસમો શ્લોક છે. અહીં પરબ્રહ્મને પામવાનો રાજમાર્ગ ફરી નિર્દિષ્ટ કર્યો છે. હે અર્જુન, ક્ષેત્ર અને ક્ષ્રેત્રજ્ઞ એ બે વચ્ચેના ભેદને તથા ભૂત, પ્રકૃતિ અને મોક્ષ આ બધું જ્ઞાન ચક્ષુથી જે જાણે છે એ પ્રમાણે પરમાત્માને જાણી શકે છે અને પરમગતિ પામે છે.
આમ વિભાગવાર શ્લોકોની વહેંચણી અને તેની સમજૂતી એ પૂજ્ય શ્રી રવિશંકર મહારાજની ગીતાજ્ઞાન આપનાવાની એક રીત છે, જેનો આપણે રસાસ્વાદ કર્યો.
શ્રીમદ ભગવદ ગીતાના આ તેરમા અધ્યાયને શ્રી વિનોબાજીએ શીર્ષક આપ્યું છે ‘આત્મા વિવેક.’ આત્મા અને અનાત્મા આ બંને સમજવું અને એનો વિવેકપૂર્વક ઉપયોગ કરવો એ આ તેરમો અધ્યાય છે, એવું વિનોબાજી કહી રહ્યા છે. શરીર એક ક્ષેત્ર છે અને જે શરીરને સાચવીને જાણી શકે છે એને ક્ષેત્રજ્ઞ કહ્યો. એમનો યોગ કરવા માટેની આ તેરમા અધ્યાયની જે મથામણ છે એમાં ભગવાન સ્પષ્ટ કહે છે કે, જે એક પરમેશ્વર સિવાય બીજો કોઈ નથી એવા અનન્ય ભાવથી મારામાં જોડાયેલો રહે, જેને મારામાં પ્રેમ છે, ભક્તિ છે પણ તે સ્વાર્થવાળી નથી, ‘મારું અમુક કામ થશે તો હું તારા દર્શન કરવા આવીશ’ એવી ભક્તિ નહીં પરંતુ ‘તેં મને તારી ભક્તિ કરવા માટે જ જન્મ આપ્યો છે,’ એવી ભક્તિ ખપે છે. મા છોકરાને ઉછેરે છે, પોષે છે. છોકરાને ખબર નથી કે કોણ દુશ્મન છે અને કોણ મિત્ર એ તો મા કહે તેમ કરે,, તેમ જ ઈશ્વર આપણી મા છે અને એ જેમ કહે છે તેમ આપણે કરવાનું છે એ આપણી ભક્તિ છે.
સેવા કરવાની વાત આવે કે સેવવાની વાત આવે ત્યારે પવિત્ર એકાંત સ્થળની વ્યાખ્યા અહીં આપી છે. એકાંત એટલે બહારનું નહીં પણ માણસના દિલમાં રહેતું એકાંત. એકાંત માટે જંગલમાં જવું જરૂરી નહીં, આપણી પાસે અનેક માણસો બેઠા હોય, ખોટી વાતો કરતા હોય તો તે ન સાંભળવી અને સારી વાત જ સાંભળવી એ એકાંત છે. એક સુંદર દ્રષ્ટાંત ગાંધીજીના જીવનમાંથી શ્રી રવિશંકર મહારાજ ટાંકે છે. મદ્રાસમાં ગાંધીજીનું હજારો લોકો સ્વાગત કરવા આવ્યા હતા. ગાંધીજીને યંગ ઇન્ડિયાનો લેખ લખવાનો બાકી રહી ગયો હતો. ગાંધીજી બહાર આવ્યા અને કહ્યું કે, મારે લેખ લખવાનો બાકી રહી ગયો છે એટલે લખી નાખું છું, એમ કહીને એક બાજુ બેસીને લેખ લખવાનું શરૂ કરી દીધું. મહાદેવભાઈ દેસાઈએ એ લેખ વાંચીને કહ્યું કે, ગાંધીજીએ સુંદર લેખ લખી નાખ્યો હતો. ગાંધીજીએ એ લેખ લખવામાં લીન થવાનું નક્કી કર્યું હતું. લેખ લખવા સિવાય એ સમયે બીજી કોઈ ચીજ એના મનમાં નહોતી. આમ એક જ કામમાં લીન થઇ જવું એ એકાંત સેવવાની વાત છે.
અહીં જનસમૂહમાં ભળવાનો અણગમો એવું પણ આપણને કહ્યું છે, તો આપણને ચેતવ્યા છે. ટોળામાં પ્રેમ ન હોય. ટોળામાં ભળવું હોય તો પણ એકલા એકલા ભળવું. જે ધમાલિયા ટોળાં છે એની સાથે ક્યારેય સબંધ ન રાખવો. આનો ઉપાય શો ? તમે ટોળાને ન સુધારી શકો પણ એ ટોળાથી તમે તો દૂર થઇ શકો ને ? ભગવાન કહે છે કે, નિત્ય હંમેશા અધ્યાત્મ જ્ઞાનનો વિચાર કરવો. તત્વજ્ઞાનનો વિચાર કરવો એ જ જ્ઞાન છે આ બધાથી જે ઉલટું છે તે અજ્ઞાન છે. ગીતા આપણને કહે છે કે, સ્થિર નિષ્ઠા અંગેનું જીવાત્માનું જ્ઞાન એ અધ્યાત્મ. આત્માનું જ્ઞાન એ અધ્યાત્મ. જેને જાણવાથી જીવ અમરપણું પામે તે જ્ઞેય, તે અનાદિ પરમબ્રહ્મ, તેને સત અથવા અસત કઈ કહેવામાં આવતું નથી એવા જ્ઞેયની અહીં વાત કરી છે. અર્જુન, તને જ્ઞાનની વાત તો કરી પણ આ જ્ઞેય શું છે ? જાણવા જેવું છે. જ્ઞેય એટલે જાણવા યોગ્ય વસ્તુ છે તે. તું જ્ઞેય ને જાણીશ તો તને અમૃત મળશે. એને તું જાણતો થઇ ગયો તો અમૃત જાણતો થઇ ગયો. ભગવાન એમ કહે છે કે તે જ્ઞેય આત્મા અવિભક્ત હોવા છતાં પણ ભૂત માત્રમાં વિભક્ત જેમ રહે છે. છૂટો ન પડી શકાય એવો છે, છતાં છૂટો જ હોય, એમ રહે છે. ભગવાન આપણને સીધા રસ્તા બતાવે છે. ક્યાંય ફાંફા મારવાની જરૂર નથી. બધાના હૃદયમાં છે જ તું શોધી કાઢ.

આપણી અંદર છે એ ખેડૂત છે. જેમાં ઉત્પ્ન્ન થાય છે એ ક્ષેત્ર છે અને આ ક્ષેત્રને જે જાણે છે તે ક્ષેત્રજ્ઞ છે.

ભદ્રાયુ વછરાજાની                    (50)                     bhadrayu2@gmail.com 

શ્રીમદ ગીતાના ૧૩ માં અધ્યાયમાં ‘ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞયોગ’ એવા શીર્ષકથી આપણી સમક્ષ શ્રી ભગવાન ૩૪ શ્લોકોમાં એક વિશિષ્ટ વાત નિરૂપી રહ્યા છે. 

આ અધ્યાયને શ્રી રવિશંકર મહારાજ કેટલાક નાના નાના વિભાગોમાં વહેંચે છે. આ તકે મને એ નોંધતા બહુ આનંદ થાય છે કે શ્રી રવિશંકર મહારાજ દ્વારા લખાયેલા ગીતાબોધવાણી એ મારા તમારા જેવા લોકોને સરળતાથી મગજમાં ઉતરી શકે તેવી રીતે લખાયેલું ભાષ્ય છે અને એનો ઉપયોગ આપણે કરી શકીએ તો એ ઘણું સારું કહેવાય  

‘ક્ષેત્ર–ક્ષેત્રજ્ઞ–વિચાર’  આ પહેલા ક્ષેત્રમાં પહેલા બે શ્લોકનો સમાવેશ છે. અહીં વાત ક્ષેત્રની છે. બીજી વાત ક્ષેત્રજ્ઞની છે અને ત્રીજી વાત એ બંનેના યોગની છે. ક્ષેત્ર એટલે કે શરીર. ક્ષેત્ર એટલે ખેતર, ખેતર એટલે જેમાં વાવીએ એ,  ઊગે જેવું વાવીએ તેવું ઊગે અને પછી એ આપણે ભોગવવું પડે.  આપણી અંદર છે એ ખેડૂત છે. જેમાં ઉત્પ્ન્ન થાય છે એ ક્ષેત્ર છે અને આ ક્ષેત્રને જે જાણે છે તે ક્ષેત્રજ્ઞ છે આવી ચોખ્ખી અને સાદી વાત પહેલા શ્લોકમાં શ્રી ભગવાન કહે છે. હે ભારત ક્ષેત્રજ્ઞ એ કોણ એવો પ્રશ્ન થાય તો એના જવાબરૂપે સુંદર રીતે આપણને કહેવામાં આવ્યું કે સર્વક્ષેત્રોમાં બધા શરીરોમાં જે ચૈતન્ય છે એને તું ક્ષેત્રજ્ઞ જાણજે, જેને ક્ષેત્રજ્ઞ કહે છે તે હું પોતે છું માટે મેં ઓળખ. આ બધું મારાથી થાય છે. મારો અંશ તેમાં રહેલો છે તેનો મલિક હું છું. શરીર અને માલિકને ઓળખી જાય એનાથી કોઈ દિવસ પાપ ન થાય. આ બંનેને પુરેપુરા ઓળખી લે તેને જ્ઞાન કહેવામાં આવે. શરીરને સાચવવું જોઈએ શા માટે ? કારણકે કામ કરવા માટે એની જરૂર પડવાની છે અને કામ કરી શકે એટલે સાચવી રાખવું જોઈએ. શરીરને સાચવવું પડે એટલે શું ? જમવું પડે પણ શું ખાવું, શું ન ખાવું, કોની પાસે જમવું, કોની પાસે ન જમવું, એને કામ સોંપવું હોય તો કયું સોંપવું, કયું ન સોંપવું આ બધી બાબતો જે છે એને જાણે છે તેને યોગી કહ્યો છે.

ક્ષેત્ર અને ક્ષેત્રજ્ઞનો પ્રભાવ જેમાં ત્રીજો અને ચોથો શ્લોક સમાયો છે. શરીર એક ક્ષેત્ર છે, પણ એ કેવું ક્ષેત્ર છે, ક્ષેત્ર એ કેવા વિકારવાળું છે, એનો પ્રભાવ શું છે, એની તાકાત કેટલી છે આ બધી જ બાબતોનું વર્ણન ભગવાન અહીં કરે છે. આખા શરીરની ઉત્પત્તિ, એના વિકારો અને શરીરના રહસ્યની વાતો હે અર્જુન, હું તને ટૂંકમાં કહું છું. વિકાર એટલે ફેરફાર. દૂધમાં દહીં છે એની ખબર નથી, દૂધમાં દહીં ભેળવવા થોડું નાખવાથી દૂધનું દહીં થાય જેને આપણે મેળવણ કહીએ છે. દહીંમાં માખણ છે અને ઘી પણ છે, એની ખબર નથી પરંતુ એને વલોવી નાખીએ એટલે માખણ થાય અને પછી એને બરાબર તાવીએ એટલે ઘી નીકળે તો એનો અર્થ એવો કે દૂધમાંથી દહીં, ઘી, માખણ થાય એ હકીકતમાં તો વિકાર કહેવાય. દૂધમાં થયેલો વિકાર. એક સુંદર ઉદાહરણ બહુ ટૂંકમાં નોંધીએ તો મુંબઈમાં એક પારસી સ્ત્રી હતી. એમના નોકરે દહીંમાંથી ઘી બનાવ્યું એ જાણીને તો એ ખુશ ખુશ થઇ ગઈ ! એ બધાને કહેવા લાગી કે, મારા નોકરે ઘી બનાવ્યું. એ બહેનને ખબર નહોતી કે, આ ઘી નોકરે બનાવ્યું નથી. ઘી દૂધમાં હતું જ, માખણ દૂધમાં હતું જ, દહીં દૂધમાં હતું જ, એમ આ ક્ષેત્રમાં ઘણા વિકાર છે. એમ જ આપણું શરીર વિકારવાળું છે. 

ક્ષેત્રનું સ્વરૂપ  જેમાં પાંચમો અને છઠ્ઠો શ્લોક આવે છે . જુદા જુદા પદોમાં તો દ્રષ્ટાંતો અને નિશ્ચિત દલીલો આપીને એનું વર્ણન થયું છે,… છતાં ભગવાન કહે છે કે,  હું તને શરીર વિષે પહેલા થોડી વાતો કરું. પાંચ મહાભૂત છે પૃથ્વી, આકાશ, વાયુ, જળ(પાણી) અને પ્રકાશ (તેજ). હવે પ્રશ્ન થાય કે આ પંચમહાભૂત શેમાંથી બન્યા ? પરા પ્રકૃતિમાંથી તે ઉત્પન્ન થયા અને એમાંથી  અહંકાર થયો. આ પાંચ મહાભુતો અને દસ ઇન્દ્રિયોને અહંકાર પોષણ પૂરું પાડી રહ્યો છે. દસ ઇન્દ્રિયો અને પાંચ મહાભૂત અને એના પાંચ વિષયો શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ એ બધા મળીને વીસ થાય. હવે મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત, અહંકાર એમ ઉમેરીએ તો ચોવીસ થાય. ઇન્દ્રિયોને ચાલવાનો પણ એક માર્ગ હોય છે જેને ગોચર કહેવામાં આવે છે. જીભને ચાખવાનો રસ્તો, નાકને સૂંઘવાનો રસ્તો, કાનને સાંભળવાનો રસ્તો, આંખને જોવાનો રસ્તો, ચામડીને અડવાનો રસ્તો આ બધા રસ્તામાંથી વિકાર ઉત્પન્ન થાય, ઈચ્છા, દ્વેષ, સુખ, ધૃતિ, સંઘાત અને ચેતન શક્તિ આ વિકારો એમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે. શ્રી રવિશંકર મહારાજે સરસ કહ્યું છે કે, ઇન્દ્રિયો આપણા શરીરમાં ઈંદ્રિયોરૂપી ગોખલા  છે, એમાં બહારથી આવેલા વિકારો ભરાય જાય એટલે આ ક્ષેત્ર વિકારવાળું કહેવાય. 

જ્ઞાનનું સ્વરૂપ જેમાં સાત થી સત્તર  શ્લોકોનો સમાવેશ થાય છે. જ્ઞાન તો અદ્રશ્ય છે તો જ્ઞાનને જાણીશું કઈ રીતે ? શરીરને ચલાવવું છે તો ચલાવવા માટે જ્ઞાન જોશે. બધામાં જ્ઞાન તો હોય છે,  હવે જ્ઞાનની વ્યાખ્યા શી ? જ્ઞાન તો અદ્રશ્ય વસ્તુ છે પણ જ્ઞાનીનાં લક્ષણ પરથી એમ કહી શકાય કે, આને જ્ઞાન કહેવાય. મને ઘરમાં સંજવાળી કાઢતા કોઈ જોઈને કહી શકે કે મને ઘરમાં સંજવાળી કાઢવાનું જ્ઞાન છે. શું એવું છે કે બહુ બુદ્ધિવાળો હોય, વિદ્વાન હોય, પહોંચેલો હોય એને જ જ્ઞાની કહેવાય ?  ના ના એવું કશું નથી. જ્ઞાન સાચવવાના કેટલાક સાધનો છે. અને જ્ઞાન પ્રાપ્તિના કેટલાક સાધનો છે. જ્ઞાનના  લક્ષણો અહીં શ્લોક સાત થી અગિયારમાં  દર્શાવ્યા છે અને જ્ઞાનીનાં વીસ લક્ષણો  પણ અહીં આપણી સમક્ષ ભગવાને મૂકી આપ્યા છે. સમજવા જેવી વાત એ છે કે કેટલાક શબ્દો જ આપણને લક્ષણોની સમજ આપે છે. દા.ત. શ્રેષ્ટતાના અભિમાનનો અભાવ (અમાનીપણું), દંભાચરણનો  અભાવ (અદંભીપણું), પ્રાણી માત્રને કોઈપણ રીતે ન સતાવવું (અહિંસા), ક્ષમાભાવ, મનની વાણીની સરળતા, શ્રદ્ધા ભક્તિ સહિત ગુરુદેવની સેવા, બહાર ભીતરની શુદ્ધિ, અંત:કરણની સ્થિરતા અને મન તથા ઇન્દ્રિયો સહિત  શરીરનો નિગ્રહ …આ થયા જ્ઞાનના મૂળભૂત લક્ષણો. વળી, ઈદ્રિયોના વિષયમાં વૈરાગ્ય, અહંકાર ન કરવો, જન્મ-મૃત્યુ-જરા-વ્યાધિમાં દુઃખ કે દોષોનો વિચાર ન કરવો, અનાસક્તિ, સ્ત્રી-પુરુષમાં મમતા ન રાખવી, પ્રિય અને અપ્રિય બાબતોમાં સમભાવ રાખવો, ઈશ્વર પ્રતિ અનન્ય ભાવથી અટલ ભક્તિ, એકાંત દેશનું સેવન, જન  સમૂહમાં જવાની અરુચિ, નિત્ય અધ્યાત્મજ્ઞાનનો અને તત્ત્વજ્ઞાનનો વિચાર કરવો …આ સઘળું જ્ઞાન છે અને આનાથી ઉલટું અજ્ઞાન છે. શ્રી ભગવાન કહે છે કે, જેને જાણવાથી અમરપણું પામી શકાય  છે તે જ્ઞેય  હું તને કહી રહ્યો છું. તે જ અનાદિ પરબ્રહ્મ છે. તે બધે વ્યાપી  રહેલ છે. તેનામાં  બધી ઇન્દ્રિયોનો આભાસ છે,  છતાં તે ઇન્દ્રિયો રહિત છે. તે ગુણ  રહિત છે,  છતાં ગુણોનો ભોક્તા છે. આ કેવી રીતે શક્ય બને ? તેવો પ્રશ્ન આપણને થાય તે સ્વાભાવિક છે. યાદ કરો તે વેદનો મંત્ર : પૂર્ણ મદ: પૂર્ણ મિદં … “એ પૂર્ણ છે ને આ પૂર્ણ છે. પૂર્ણમાંથી પૂર્ણ કાઢી લઈએ તો શેષ રહેલું પણ પૂર્ણ હોય છે.” અરે ઉપનિષદમાં પણ એક મંત્રનો અર્થ એવો થાય છે કે, કેટલાક ખુબ દોડે છે પણ એ બેઠેલો છે, છતાં એ દોડનારથી આગળ છે. 

બસ એમ જ અહીં અન્યોન્યથી વિપરિત દ્વન્દ્વો છે. તે ભૂતોની અંદર પણ છે અને બહાર પણ છે, તે સ્થિર છે અને તે ચલિત પણ છે, તે દૂર છે ને તે પાસે પણ છે. આ જ્ઞેય  આત્મા અવિભક્ત છે,  છતાં વિભક્ત જેમ ભૂત માત્ર માં રહે છે. અને સત્તરમાં  શ્લોકમાં તો સ્પષ્ટ કહે છે કે, તે જ્યોતિઓની જ્યોતિ છે, તે અંધકારથી પર છે, તે જ જ્ઞાન છે, તે જ જાણવા યોગ્ય છે , તે બધાના હૃદયમાં રહે છે. 

બારમા અધ્યાયને અંતે ભગવાન કહે છે: હે અર્જુન, તું સગુણ થા કે નિર્ગુણ થા પણ ભક્ત થા એટલે થયું. કોરો પથ્થર જેવો રહીશ માં …

ભદ્રાયુ વછરાજાની                                        bhadrayu2@gmail.com 

(49)

આપણે શ્રીમદ ભગવદ ગીતાના છાસઠ ટકા ભાગની સમજ મેળવવાનો પ્રયત્ન કરેલ છે. આવો, આપણે વિનોબાજીની દ્રષ્ટિએ અધ્યાય સાતથી અધ્યાય બાર સુધીનું વિહંગાવલોકન કરી લઈએ. 

અધ્યાય સાત : 

આત્મા અને દેહ, પરા અને અપરા પ્રકૃતિ બધે જ એક જ છે. આમ હોવા છતાં

માણસ મોહમાં પડે છે. વાનગીઓ જોઈ આપણે વિવિધ પ્રકારના વિરોધી તેમ

જ સારા નરસા ભાવ અનુભવીએ છીએ. એ ભાવોની પાર જઈ સાચી શાંતિ

અનુભવવી હોય તો વાનગીઓના બનાવનારને પકડવો જોઈએ, તેને

ઓળખવો જોઈએ. તે ઓળખાણ થાય તો જ ભેદજનક, આસક્તિજનક મોહ

ટાળવાનું બની શકે.

ભક્તિ સાર્વભૌમ ઉપાય છે. દિલની ઊંડી લાગણી વગર કરેલા કર્મની તુષ્ટિપુષ્ટિ

થતી નથી. સાચા આનંદનો પત્તો લાગ્યો નથી તેથી માણસ પડછાયાથી ભૂલીને

તેની પાછળ પડ્યો છે. સાચું સ્વરૂપ તમે જો સમજશો, તેનો આનંદ એકવાર

ચાખશો એટલે પછી બીજું બધું ફિકું લાગશે. એ ખરા આનંદને શોધી કાઢવાનો

ઉત્તમ માર્ગ ભક્તિ છે. એ રસ્તે આગળ જતાં જતાં પરમેશ્વરી કુશળતા સમજાશે.

ભગવાને ભક્તના ત્રણ પ્રકાર કહ્યા છે: (૧) સકામ ભક્તિ કરનારો (૨) નિષ્કામ

પણ એકાંગી ભક્તિ કરનારો (૩) જ્ઞાની એટલે સંપૂર્ણ ભક્તિ કરનારો.

નિષ્કામ પણ એકાંગી ભક્તિ કરનારમાં ત્રણ પ્રકાર છે. (૧) આર્ત (૨) જિજ્ઞાસુ (૩) અર્થાર્થી..કંઈક ઈચ્છા મનમાં રાખીને પરમેશ્વર પાસે જનાર સકામ ભક્ત છે. આર્ત (નિષ્કામ) ભક્ત એટલે ભીનાશ જોનારો, ઈશ્વરને માટે રડનારો, વિહવળ થનારો. તે કર્મ મારફતે ઈશ્વર પાસે પહોંચે છે. જિજ્ઞાસુ (નિષ્કામ) ભક્તની પાસે અદમ્ય જિજ્ઞાસા હોય, હરેક વસ્તુના ગુણધર્મની ખોજ હોય. તે હૃદય મારફતે ઈશ્વર પાસે પહોંચે છે. અર્થાર્થી (નિષ્કામ) ભક્ત હરેકેહરેક વાતમાં હિત અને કલ્યાણ જ શોધ્યા કરે છે. તે બુદ્ધિ મારફતે ઈશ્વર પાસે પહોંચશે. જ્ઞાની ભક્ત એ જ પૂર્ણ ભક્ત. એ ભક્તને જે દેખાશે તે બધુંયે ઈશ્વરનું સ્વરૂપ જ હશે. કુરૂપ-સુરૂપ, રાય-રંક, સ્ત્રી-પુરુષ, પશુ-પક્ષી બધામાં તેને પરમાત્માનું પાવન દર્શન થાય છે. એક પરમાત્મા જે સર્વત્ર રમી રહ્યો છે તેનો જ અભ્યાસ કરતાં કરતાં જ્ઞાની ભક્ત એ પરમાત્મામાં ભળી જાય છે.

 અધ્યાય આઠ 

જીવન એટલે સંસ્કારસંચય ! સંસ્કાર સારા-નરસા હોય છે અને બંનેની       માણસના જીવન પર અસર થયેલી હોય છે. જે વિચાર મરણ વખતે સ્પષ્ટ તેમજ ઊંડો ઠસી ગયેલો હોય તે જ વિચાર પછીના જન્મમાં સૌથી જોરદાર ઠરે છે.

મરણનું સ્મરણ માણસ ટાળતો ફરે છે. પણ મૃત્યુ ટળે છે ખરું કે ?? મૃત્યુને ટાળવાની ગમે તેટલી તરકીબો કરો તો પણ મરણનું જોર એટલું બધું હોય છે કે તે આપણને પકડી પાડ્યા વગર રહેતું નથી. જે વાતનું રટણ રાતદિવસ ચાલતું હોય તે અંતઘડીએ સાથે રહે.

હું આંખ પવિત્ર રાખીશ, કાન નિંદા સાંભળશે નહીં, સારું જ બોલીશ, એવી હંમેશ મેહનત કરતા રહો. આવી સાવધાની રાખશો તો છેવટની ક્ષણે ધાર્યો દાવ પડશે અને આપણે જીવનના તેમ જ મરણના સ્વામી થઈશું.

સંસ્કાર આવે ને જાય તેનો શો ઉપયોગ ? સંસ્કારનો પવિત્ર પ્રવાહ જીવનમાં વહેતો રહેશે તો જ છેવટે મરણ મહાઆનંદનો ભંડાર છે તેવો અનુભવ થશે.

નિરાશ થવું એટલે નાસ્તિક થવું. જીવનની કળા ખુદ પરમેશ્વર આપણને શીખવી રહેલ છે. ઉત્તરાયણનું હોવું એટલે હૃદયમાં આસક્તિનાં વાદળ ન હોવાં. નામસ્મરણ તત્ત્વનું સ્મરણ ફરી ફરીને કરતા રહેવું જોઈએ.

અધ્યાય : નવ

હરિનામ નો અપૂર્વ મહિમા નવમાં અધ્યાયમાં કહેલો છે. આખા મહાભારતની મધ્યમાં ગીતા અને ગીતાની મધ્યમાં નવમો અધ્યાય છે. મૃત્યુલોકના જીવનમાંની મીઠાશનો પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરાવનારી રાજવિદ્યા આ અધ્યાયમાં છે. એ રાજવિદ્યા ગૂઢ છે, પણ ભગવાન સૌ કોઈને સુલભ અને ખુલ્લી કરી આપે છે. જે ધર્મનો ગીતા સાર છે તેને વૈદિક ધર્મ કહે છે.

વૈદિક ધર્મ એટલે વેદમાંથી નીકળેલો ધર્મ. જેનું જે સાદું જીવન, જે સ્વધર્મકર્મ, તેને જ યજ્ઞમય કરીએ તો ?  આપણું રોજનું સાદું જે સેવાકર્મ છે તેને જ યજ્ઞરૂપ કરીએ. “તું એટલું જ કર કે જે કાંઈ કરે તે પરમેશ્વરને અર્પણ કર. તારી હરેક કૃતિનો સંબંધ તેની સાથે જોડી દે…” નવમો અધ્યાય એવું કહે છે. ટૂંકમાં, બધાંય કૃત્યોનો સંબંધ પરમેશ્વરની સાથે જોડવો. કર્મ શુદ્ધભાવના થી કરેલું અને સેવા નું હોય તો તે યજ્ઞરૂપ જ છે.

નવમાં અધ્યાયમાં કર્મયોગ અને ભક્તિયોગનો મધુર મેળાપ છે. કર્મયોગ એટલે ઝાડ રોપવું ને તેના ફળની અપેક્ષા ન રાખવી તે. ભાવપૂર્વક ઈશ્વર સાથે જોડાવું તેનું નામ ભક્તિયોગ. રાજયોગ એટલે કર્મયોગ અને ભક્તિયોગનું મધુરું મિશ્રણ. કર્મ કરવાનું ખરું પણ ફળ ફેંકી ન દેતાં તે ઈશ્વરને અર્પણ કરવાનું છે. ફળનો વિનિયોગ ચિત્તશુદ્ધિ કરવાને માટે યોજવો.

ઈન્દ્રિયો પણ સાધન છે, તેમને ઈશ્વરને અર્પણ કરો. ઈન્દ્રિયોમાં ઘણું સામર્થ્ય છે તેથી હરેક ઈન્દ્રિય ઇશ્વરાર્પણ બુદ્ધિથી વાપરવી એ રાજમાર્ગ છે. દરેક ક્રિયા ઈશ્વરની સાથે જોડી દેતાંની સાથે જીવનમાં એકદમ અદભુત શક્તિ આવી વસે છે. પછી હરેક ક્રિયા વિશુદ્ધ થવા માંડશે. જેવી આપણી દૃષ્ટિ તેવું સૃષ્ટિનું રૂપ. એટલા માટે સૃષ્ટિ સારી છે, પવિત્ર છે એવી કલ્પના કરો. સાદી ક્રિયામાં પણ એ ભાવના રેડો, પછી કેવો ચમત્કાર થાય છે તે જોવા મળશે.

શ્રી કૃષ્ણના ધ્યાનની આગળ સ્વર્ગની જરા સરખીયે કિંમત નથી. ઈશ્વરનો મસાલો દરેક ક્રિયામાં ઉમેરો એટલે બધું યે રુચિકર અને સુંદર બનશે. છોકરાંઓ એટલે પ્રભુની મૂર્તિ. છોકરાં પણ ઈશ્વર અને ગુરુ પણ ઈશ્વર. ગુરુની સેવા કરવાથી જ્ઞાન પામીએ છીએ એવી છોકરાંઓ ની કલ્પના એકવાર થાય તો પછી તે કેવી રીતે વર્તશે ??

સર્વે કર્મોનું નૈવેદ્ય પ્રભુને અર્પણ કરવાનું છે, એ ભાવના ઉત્તરોત્તર વધારે ને વધારે ઉત્કટ કરતા જઈશું એટલે ક્ષુદ્ર જીવન દિવ્ય બનશે, મલિન જીવન સુંદર થશે. ઈશ્વરને જે કર્મ અર્પણ થયું તે વવાયું જાણવું.

અધ્યાય :દસ 

દસમા અધ્યાયમાં ઇશ્વરાર્પણયોગ કેમ સાધવો, તેને કેવી રીતે સહેલો બનાવવો તેનું દર્શન છે અને તે નીચેના મુદ્દામાં સ્પષ્ટ દર્શાવેલ છે:

અ) બાલબોધ રીત: પહેલાં મોટા મોટા અક્ષર કાઢો અને પછી તે જ નાના કાઢીને શીખવું. ‘ક’ તેનો તે જ, પણ પહેલાં તે મોટો ને પછી તે જ નાનો. પહેલાં ગૂંચવણ વગરના સાદા અક્ષરો શીખવા ને પછી ગૂંચવણભર્યા જોડાક્ષરો.

બ) માણસમાં રહેલો પરમેશ્વર જુઓ. પહેલાં તો મા, પછી બાપ, પછી ગુરુ અને પછી સંતો..આ ક્રમમાં સ્વીકાર કરતાં જઈએ એટલે પરમેશ્વર તરત દર્શનીય.

વિનોબાજીએ આપણને  સૃષ્ટિમાં રહેલ પરમેશ્વરના દર્શન કરાવ્યાં :ü  પેલી ઉષા, સૂર્યોદયની આગળ પ્રગટ થનારી દિવ્ય પ્રભા છે. ü  સૂર્ય સ્થાવર જંગમનો આત્મા છે, ચરાચરનો આધાર છે. ü  પાવની ગંગા પરમેશ્વરની સાક્ષાત વહેતી કરુણા છે. ü  વાયરા એટલે પવનો ભગવાનના દૂત છે. ü  અગ્નિ એ નારાયણ છે. કેવો હૂંફાળો ! કેવો તેજસ્વી !

વિનોબાજી આપણને પ્રાણીઓમાં રહેલા પરમેશ્વરનાં પણ દર્શન  કરાવે છે : ü  વત્સલ ગાયને રૂપે ભગવાન આંગણામાં જ ઉભા છે. ü  ઘોડો, કેટલો ઉમદા, કેટલો પ્રામાણિક અને ધણીને કેટલો વફાદાર છે ! ü  સિંહ તો ભગવાનની દિવ્ય વિભૂતિ છે. ü  વાઘમાં ઈશ્વરી તેજ પ્રગટ્યું છે. આમ, આપણે સર્વે જીવોમાં ઈશ્વર જ નિહાળવાનો છે.

વિશ્વમાંની અનંત વસ્તુઓમાં રહેલા પરમાત્માને કેવી રીતે ઓળખવો.

આ જે વિરાટ પ્રદર્શન આંખે દેખાય છે તેને કેમ પચાવી પોતાનું કરવું. પહેલાં સહેજે વરતાઈ આવે એવો મોટો ને પછી નાનો, પહેલાં સાદો ને પછી ભેગવાળો, એમ સર્વ વસ્તુઓમાં રહેલાં પરમાત્માને જોવો, તેનો સાક્ષાત્કાર કરવો, રાત ને દિવસ અભ્યાસ જારી રાખી આખાય વિશ્વને આત્મરૂપ જોતાં શીખવું. વિનોબાજીએ આપણને પ્રાણીઓમાં રહેલા પરમેશ્વરનાં પણ દર્શન કરાવ્યાં :: સર્પમાં,,વાનરમાં,, મોરમાં,, કોકિલમાં,, કાગડામાં,, અને છેવટે દુષ્મનમાં પણ,,,!!

આમ, આપણે તો સર્વે જીવોમાં ઈશ્વર જ નિહાળવાનો છે.

અધ્યાય :અગિયાર 

આ અધ્યાયમાં ભગવાને પ્રત્યક્ષ પોતાનું રૂપ બતાવી અર્જુન પર પરમ કૃપા પ્રગટ કરી છે.

આ જે અનંત સૃષ્ટિ ઉપર, નીચે, સર્વત્ર ફેલાયેલી છે તેનો નાનો સરખો ટુકડો તે આ જગત છે. આ વિશાળ સૃષ્ટિ એ પરમેશ્વરી સ્વરૂપની એક બાજુ થઈ. બીજી બાજુ તે છે કાળની બાજુ. મહાકાળ નદી એકધારી વહ્યા કરે છે. તેના ઉગમની ખબર પડતી નથી, અંતની ખબર પડતી નથી. વચગાળાનો થોડો સરખો પ્રવાહ માત્ર નજરે પડે છે.

ત્રણ કાળમાં અને ત્રણ ય સ્થળમાં સર્વત્ર ભરેલો વિરાટ પરમેશ્વર એકદમ એકી વખતે જોવાનો મળે ને પરમેશ્વરનું તે રૂપમાં દર્શન થાય એવી અર્જુનને ઈચ્છા થઈ છે. એ ઇચ્છામાંથી આ અગિયારમો અધ્યાય પ્રગટ થયો છે.

જગત જેવું છે તેવું જ મંગળ છે. કાળસ્થલાત્મક જગત આખુંય એક ઠેકાણે લાવવાની જરૂર નથી. સારાંશ, ત્રણેય કાળ આપણી સામે ઊભા નથી તે સારું છે. આપણે તો ઈશ્વરના હાથમાંનું હથિયાર બનવાનું છે એ જ વિચારમાં ધ્યાન પરોવવાનું છે.

અધ્યાય : બાર 

અધ્યાય છ થી અધ્યાય અગિયાર એ એકાગ્રતાથી સમગ્રતા સુધીની યાત્રા છે.

સગુણ ઉપાસક અને નિર્ગુણ ઉપાસક એ એક જ માના બે દીકરા છે. સગુણ ભક્ત અને નિર્ગુણ ભક્ત બંને અક્ષરશઃ એકરૂપ છે. બંનેની યોગ્યતા સરખી છે. તેમની સરખામણી કરવી એ મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરવા જેવું છે.

સગુણ ભક્ત ઇન્દ્રિય દ્વારા પરમેશ્વરની સેવા કરે છે તો નિર્ગુણ ભક્ત મનથી વિશ્વનું હિત ચિંતવે છે. સગુણ ઉપાસકને સારુ ઇન્દ્રિયો સાધનરૂપ છે, પણ નિર્ગુણોપાસકને ઇન્દ્રિયો વિઘ્નરૂપ લાગે છે. ટૂંકમાં, બન્ને રીત ઇન્દ્રિયનિગ્રહની છે. ધ્યેય એક જ છે કે ઇન્દ્રિયને તાબામાં રાખો.

સગુણ પૂજા સહેલી છે. નિર્ગુણ પૂજા અઘરી છે. બાકી બન્નેનો અર્થ એક જ છે. નિર્ગુણ જ્ઞાનમય છે ને સગુણ પ્રેમમય-ભાવનામય છે. સગુણ ભક્તિ સુલભ છે. એમાં પરમેશ્વરાવલંબન છે.  નિર્ગુણમાં સ્વાવલંબન છે.

ભક્તિની અંદરથી જ્ઞાન પેદા થવું જોઈએ. ભક્તિની વેલને જ્ઞાનનાં ફૂલ બેસવા જોઈએ. ભગવાન બુદ્ધે ત્રણ પ્રકારની નિષ્ઠા કહી: (૧) વ્યક્તિનિષ્ઠા (૨) તત્ત્વનિષ્ઠા (૩) સંઘનિષ્ઠા.

નિર્ગુણ ભક્તિ કરનાર ભરતે પણ પાદુકાનો આશરો લીધો !!  ઈશ્વરનું કામ કરતાં કરતાં સંયમી જીવન ગાળવું એ બહુ દુર્લભ વસ્તુ છે. ભરતની આ વૃત્તિ નિર્ગુણ કાર્ય કરતા રહેવાની હતી. છતાં સગુણનો આધાર ત્યાં તૂટી ગયો નથી. સગુણ અને નિર્ગુણ, કર્મ અને પ્રીતિ, જ્ઞાન અને ભક્તિ, એ બધી વસ્તુઓ એકરૂપ છે. બન્નેનો અંતિમ અનુભવ એક જ છે. ટૂંકમાં, સગુણને નિર્ગુણમાં જવું પડે છે, નિર્ગુણને સગુણમાં આવવું પડે છે. એકબીજાથી એકબીજામાં પરિપૂર્ણતા આવે છે. પથ્થરમાં ઈશ્વરને જોવો એ એક રીતે જોઈએ તો નિર્ગુણની પરાકાષ્ઠા છે. સંત, માબાપ, પડોશી એ બધામાં ઈશ્વરને માનવાનું સહેલું છે. છેવટે ભગવાન કહે છે: હે અર્જુન, તું સગુણ થા કે નિર્ગુણ થા પણ ભક્ત થા એટલે થયું. કોરો પથ્થર જેવો રહીશ માં .

લક્ષ્મણની ભક્તિ સગુણ હતી, જયારે  ભરત નિર્ગુણ ભક્તિ કરનાર હતા.

ભદ્રાયુ વછરાજાની                     (48)               bhadrayu2@gmail.com 

શ્રી ગીતાનો બારમો અધ્યાય ભક્ત અને ભક્તિને ચોતરફથી સ્પષ્ટ કરે છે. ભગવાન કહે છે, ‘ખરેખર યોગી પુરુષ કે ભક્ત પુરુષને કશું ભાન હોતું નથી.. તે બધા કર્મો મને સમર્પણ કરીને મારું ધ્યાન કરતા કરતા અનન્ય યોગથી મારી ઉપાસના કરે છે. તે મને ખુબ ગમે છે. માત્ર ભક્તિમાં લીન થઇ જવાનું. હે પાર્થ, મારામાં જ જેમનું ચિત્ત લાગેલું હોય છે તેમનો મૃત્યુરૂપી સંસાર સાગરથી હું ઉદ્ધાર કરું છું.’ 

ભગવાનના ગુણ કેવા છે ? આપણામાંથી કોઈ એક ગુણ તમસ, રજસ, કે સત્વમાંથી ચળી જાય તો તેનું સંતુલન રહેતું નથી. ભગવાન કહે છે કે, “ મારામાં જ મન લગાડ, મારામાં જ બુદ્ધિને સ્થિર કર એમ કરવાથી તું મારામાં જ નિવાસ કરીશ એ બાબતમાં કોઈ સંદેહ રાખ નહીં.” એને ખબર છે કે અર્જુન સંદેહ કરનારો છે એટલે ખાસ આદેશાત્મક રીતે કહે છે, “હે ધનંજય, જો તું મારામાં તારું ચિત્ત સ્થિર ન કરી શકતો હો તો મને અભ્યાસયોગ દ્વારા પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા કર. મારે માટે કર્મ કરવાથી પણ તું સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકીશ.”  જે કંઈ કરીએ એ ભગવાનને માટે કરવાનું છે અને એમ કરશું તો એ પાપ નહીં થાય. એક વાત સતત ગીતામાં કહેવાણી છે કે, ‘કર્મ કરવું  એ આપણો ધર્મ છે પણ એનું ફળ છોડતા રહેવું  એ ધર્મ સાચો છે.’

ધીમે ધીમે કરતા એક એક શ્લોકની અંદર અર્જુનને અહેસાસ કરાવતા જાય છે કે ભક્તિયોગ શું છે ? ભક્ત કેમ બનાય ? કહે છે,  

1. સદા સંતુષ્ટ યોગનો અભ્યાસ કરનાર સંયમી અને દ્રઢ નિશ્ચયી છે અને જેણે પોતાના મન અને બુદ્ધિ મને અર્પણ કરી દીધા છે તે મારો ભક્ત મને પ્રિય છે.

પૂર્ણતઃ  શરણે જવાની વાત અહીં ભગવાન કરે છે. 

2. જે મારો ભક્ત ઈચ્છા રહિત, પવિત્ર, દક્ષ, ઉદાસીન, વ્યથારહિત અને સકામ કર્મોનો આરંભ નહીં કરનારો છે એ મને પ્રિય છે. 
3. જે હર્ષ પામતો નથી, દ્વેષ પણ કરતો નથી, જે શોક પણ કરતો નથી, કોઈની આશા કરતો નથી એ શુભ તથા અશુભ બંનેનો ત્યાગ કરે છે એવો જે ભક્તિમય છે તે મને પ્રિય છે. 
4. જે શત્રુ અને મિત્રની બાબતમાં, માન અને અપમાનની બાબતમાં સમભાવ રાખે છે. શીત-ઉષ્ણ, સુખ-દુઃખની બાબતમાં પણ સમભાવ ધારણ કરે છે જેને ભોગો ઉપર આસક્તિ નથી તે ભક્તિમાન મનુષ્ય મને પ્રિય છે. 
5. જે સ્તુતિ અને નિંદાની બાબતમાં સમાન છે. જે મૌન ધારણ કરે છે, જે કઈ મળે તેનાથી સંતુષ્ટ રહે છે, જેને પોતાનું કોઈ સ્થાન નથી, જેની બુદ્ધિ સ્થિર છે એવો જે ભક્તિમાન મનુષ્ય છે તે મને પ્રિય છે. 
6. ભગવાન છેલ્લે બહુ દ્રઢપણે કહે છે કે જે શ્રદ્ધા રાખનારા અને  મને પરમ શ્રેષ્ઠ માનનારા ભક્તો અહીં ધર્મયુક્ત અમરજ્ઞાનનું સેવન કરે છે તે મને અત્યંત પ્રિય હોય છે. 

ભક્તિયોગમાં પ્રવેશેલા અર્જુનને સતત રીતે ભક્તના એક પછી એક લક્ષણો જે ભગવાન શ્રી કૃષ્ણે દર્શાવ્યા છે એ આમ જોઈએ તો અગાઉના બધા જ બે થી અગિયાર અધ્યાય સુધીમાં કહેવાઈ  ગયા છે. અહીં પ્રશ્ન બહુ બુદ્ધિપૂર્વક પુછાયો છે, એટલે એનો જવાબ વિસ્તૃત રીતે આપણને મળ્યો છે. 

માછલી જેમ પાણીથી અળગી રહી શકતી નથી તેવું જ લક્ષ્મણનું હતું. રામથી અળગા રહેવાની તેનામાં શક્તિ નહોતી. તેના રોમરોમમાં સહાનુભૂતિ ભરેલી હતી. રામ સૂતા હોય ત્યારે પોતે જાગતા રહી તેમની સેવા કરવામાં જ તેનો બધો આનંદ સમાયેલો હતો. આપણી આંખને તાકીને કોઈ આપણા પર પથરો ફેંકે ત્યારે હાથ આગળ પડીને જેમ તે પથ્થરનો ઘા ઝીલી લે છે તેવી રીતે લક્ષ્મણ રામનો હાથ બન્યો હતો. રામ પર થનારો ઘા આગળ પડીને લક્ષ્મણ ઝીલી છે. તુલસીદાસે લક્ષ્મણને માટે બહુ મજાનો દાખલો આપ્યો છે. પેલો ઝંડો ઊંચે ફરકે છે, બધાં ગીત તે ઝંડાનાં ગવાય છે. તેનો રંગ, તેનો આકાર, એ બધાનું વર્ણન કરવામાં આવે છે. પણ સીધી, સ્ટાર ઊભી રહેનારી ઝંડાની લાકડીની વાત કોઈ કરે છે કે ? રામના યશની પતાકા ફરકતી હતી તેનો લક્ષ્મણ ધ્વજના દંડની માફક આધાર હતો. તે કાયમ સીધો, ટટાર ઊભો હતો. ધ્વજનો દંડ જેમ વાંકો વળતો નથી તેમ રામના યશની પતાકા બરાબર ફરકતી રહે તે સારુ લક્ષ્મણ હંમેશ ટટાર રહ્યો છે. કદી વાંકો વળ્યો નથી. યશ કોનો? તો કે રામનો. પતાકા દેખાય છે. દંડ વિસારે પડે છે. શિખર પરનો કળશ દેખાય છે, નીચેનો પાયો નજરે પડતો નથી. રામનો યશ ફરકી રહ્યો છે, લક્ષ્મણનો ક્યાંયે પત્તો નથી. ચૌદ વરસ સુધી આ દંડ જરાયે વાંકો થયો નથી. પોતે પાછળ રહી, અણછતા રહી રામનો યશ તેણે ફરકાવ્યો. રામ કઠણમાં કઠણ એવાં કામો લક્ષ્મણ પાસે કરાવે. સીતાને વનમાં મૂકી આવવાનું કામ પણ છેવટે તેમણે લક્ષ્મણને જ સોંપ્યું. લક્ષ્મણ બિચારો સીતાને વનમાં મૂકી આવ્યો. લક્ષ્મણની પોતાની એવી હયાતી જ રહી નહોતી. તે રામની આંખો, રામનો હાથ, રામનું મન બન્યો હતો. નદી સમુદ્રમાં મળી જાય તેમ લક્ષ્મણની સેવા રામમાં મળી ગઈ હતી. તે રામની છાયા બન્યો હતો. લક્ષ્મણની આ સગુણ ભક્તિ હતી.

ભરત નિર્ગુણ ભક્તિ કરનારો હતો. તેનું ચિત્ર પણ તુલસીદાસજીએ મજાનું દોર્યું છે. રામચંદ્ર વનમાં ગયા ત્યારે ભરત અયોધ્યામાં નહોતો. ભરત પાછો આવ્યો ત્યારે દશરથનું અવસાન થયું હતું. વસિષ્ઠ ગુરુ તેને રાજ્ય કરવાને કહેતા હતા. ભરતે કહ્યું, “મારે રામને મળવું જોઈએ.” રામને મળવાની તેના અંતરમાં તાલાવેલી થતી હતી. પણ રાજનો બંદોબસ્ત તે ગોઠવતો જતો હતો. આ રાજ રામનું અને તેની વ્યવસ્થા કરવી એ રામનું જ કામ છે એવી તેની ભાવના હતી. બધી સંપત્તિ સ્વામીની હતી અને તેની વ્યવસ્થા કરવાનું તેને પોતાનું કર્તવ્ય લાગ્યું. લક્ષ્મણની માફક ભરતથી માથા પરનો ભાર ફેંકી દઈ છૂટા થવાય તેવું નહોતું. આવી ભરતની ભૂમિકા હતી. રામની ભક્તિ એટલે કે રામનું કામ કરવું, જોઈએ, નહીં તો તે ભક્તિ શા કામની? બધો બંદોબસ્ત બરાબર ગોઠવીને ભરત વનમાં રામને મળવાને આવ્યો છે. “હે રામ, તમારું આ રાજય છે. તમે…” એટલું તે બોલે છે ત્યાં જ રામે વચ્ચે પડીને તેને કહ્યું, “ભરત, તું જ રાજ ચલાવ.” ભરત સંકોચથી ઊભો રહે છે ને કહે, “તમારી આજ્ઞા મને કબૂલ છે.” રામ કહે તે કબૂલ, તેણે બધું જ રામને સોંપી દીધું હતું.

પછી તે ગયો ને રાજ ચલાવવા લાગ્યો. પણ હવે આ વાતમાંની મજ જુઓ. અયોધ્યાથી બે માઈલ પર તે તપ કરતો રહેવા લાગ્યો. તપસ્વી રહીને તેણે રાજ ચલાવ્યું. આખરે રામ જ્યારે ભરતને મળ્યા ત્યારે વનમાં ગયેલો અસલ તપસ્વી કયો એ ઓળખવાનું બને તેવું નહોતું. બંનેના ચહેરા સરખા, થોડો ઉંમરનો ફેર, તપનું તેજ પણ સરખું. બેમાંથી રામ કયા ને ભરત કયો તે ઓળખાતું પણ નથી. એવું ચિત્ર કોઈ દોરે તો બહુ પાવન ચિત્ર થાય. આમ, ભરત દેહથી રામથી આઘો હતો પણ મનથી તે રામથી ક્ષણભર પણ અળગો થયો નહોતો, એક બાજુથી તે રાજ ચલાવતો હતો તો પણ મનથી તે રામની પાસે હતો. નિર્ગુણમાં સગુણ ભક્તિ ઠાંસીને ભરેલી હોય છે. ત્યાં વિયોગની ભાષા શી બોલવી ? તેથી ભરતને વિયોગ લાગતો નહોતો. ઈશ્વરનું કામ તે કરતો હતો.

જગતમાં એક જ લક્ષ્યની સાધના કરવાના બે માર્ગ છે. કોઈ સાધક પરમાત્માના સગુણ સાકાર વ્યક્તરૂપની આરાધના ઉપાસના કરે છે, એને ખબર છે કે એક મૂર્તિ છે, મૂર્તિમાં ભગવાનની પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા કરી છે, તેની પૂજા કરે છે, તેને જમાડે છે, તેને સુવાડે, તેને ઉઠાડે છે,, જયારે બીજા સાધકો નિર્ગુણ નિરાકાર અવ્યક્તનું ધ્યાન કરે છે. એને મન કોઈ મૂર્તિની જરૂર નથી, એને મન કોઈ મંત્ર કે ભજનની જરૂર નથી, એ આંખ બંધ કરે છે, પોતાનામાં ઊંડા ઉતરે છે અને તેને જે શાંતિ પ્રાપ્ત થાય છે એના આધારે તે ઈશ્વરની પૂજા કરે છે. યાદ એ રાખવાનું છે કે બંને નિષ્ઠાવાળા છે અને પોતપોતાના માર્ગ પર આગળ વધે છે પણ અર્જુન અહીં પૂછે છે કે આ બંનેમાં શ્રેષ્ઠ કોણ ? આપણે અગાઉ પણ કહેલું છે કે જયારે સરખામણી આવીને ઉભી રહે છે ત્યારે એ સરખામણી ઘણી બધી રીતે આપણને વ્યગ્ર કરે છે. ભગવાન વ્યગ્ર થયા વગર સતત એવું કહે છે કે, તમારે સાચા ભક્ત થવું હોય તો ત્રણ ગુણ જરૂરી છે. પરમ શ્રદ્ધા, ઉપાસનામાં સાતત્ય અને ધ્યેય સ્વરૂપમાં મનની એકાગ્રતા. આ યુકતતમ વાત સાથે બારમા અધ્યાયનું સમાપન થઇ રહ્યું છે.

શ્રેષ્ઠ યોગી કોણ ? જે પુરુષ મારામાં મન પરોવીને, પરમ શ્રદ્ધાથી મારામાં જોઈને મારી ઉપાસના કરે છે, મારી સેવા કરે છે એ મારો ભક્ત શ્રેષ્ઠ છે. 

ભદ્રાયુ વછરાજાની                         (47)                  bhadrayu2@gmail.com 

શ્રીમદ ભગવત ગીતાનો બારમો અધ્યાય ભક્તિયોગ પર છે. અહીં કુલ ૨૦ શ્લોક છે અને ૨૦ શ્લોકમાંથી પહેલો શ્લોક અર્જુનના પ્રશ્નનો છે. અર્જુન એ પૂછવા માંગે છે કે જેમાં ભક્તિના સ્વરૂપોની અને ભક્તના પ્રકારોની વાત છે અને સતત ભક્તિમય રહેવા માટે ક્યાં માર્ગો સારા છે તેની ચર્ચાની અપેક્ષા છે. એમ કહી શકાય કે અર્જુનના એક પ્રશ્નનો જવાબ આપવા માટે ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ બીજા ૧૯ શ્લોકનો ઉપયોગ કરે  છે. 

જાણવાનું એ રહે છે કે તપશ્ચર્યા શું છે ? સૌથી પહેલા તો અર્જુન જાણે કે આપણા મનનો પ્રશ્ન પૂછી નાખે છે, હે ભગવાન,  જે ભક્તો તમારી નિરંતર સગુણ ઉપાસના કરે છે ને જેઓ તમારા નાશ ન પામે એવા અવ્યક્તરૂપની ઉપાસના કરે છે એમાં ઉત્તમ કોણ ?  કેટલાક યોગીઓ ખુબ તપશ્ચર્યા કરે છે તેને ભક્તિ કહેવાય. અવ્યક્તની પૂજા કરીએ તો ધ્યાન વડે થાય અને વ્યક્તિની પૂજા કરવી હોય તો જેમાં પગ ચાપવાના, મંદિરમાં જવાનું, મૂર્તિની પૂજા કરવાની વગેરે બાબતો હોય. લક્ષ્મણ વ્યક્તિની પૂજા કરે છે અને ભરત અવ્યક્તની ભક્તિ કરે છે. 

નિરાકારની પૂજા કરવી શ્રેષ્ઠ છે કે સાકારની પૂજા કરવી શ્રેષ્ઠ છે એ મને કહો એમ ખરેખર અર્જુનનો પૂછવાનો અર્થ છે. ઉપાસના એટલે ભગવાનની પાસે બેસવું. ગુરુ ઉપાસના એટલે ગુરુની પાસે બેસવું અને ગુરુમય થઇ જવું. ગુરુ જે કહે તે કરવું એ ઉપાસના છે. અહીં ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ અર્જુનના પ્રશ્નને થોડીવાર એકબાજુ રાખીને એવું કહે છે કે,  તું વ્યક્ત અવ્યક્તની વાત છોડ પણ પહેલા  જાણી લે કે,  શ્રેષ્ઠ યોગી કોણ ? જે પુરુષ મારામાં મન પરોવીને,  પરમ શ્રદ્ધા (પરમ શ્રદ્ધા એટલે ખુબ શ્રદ્ધા, એવી શ્રદ્ધા કે આ જ મારો ઉદ્ધાર કરનારો છે એવી શ્રદ્ધા) થી મારામાં જોઈને મારી ઉપાસના કરે છે, મારી સેવા કરે છે એ મારો ભક્ત શ્રેષ્ઠ છે. ભગવાનના ગુણ કેવા છે ? ભગવાનની મૂર્તિને  કોઈના પર આસક્તિ નથી, આરતી ઉતારીએ કે ન ઉતારીએ મૂર્તિને ખોટું ન લાગે. નૈવેદ્યમાં લાડુ મુકો કે ના મુકો તેમાં ફર્ક  પડતો નથી. પૂજ્ય શ્રી રવિશંકર મહારાજ પોતાના ભાષ્ય ગીતા બોધવાણીમાં કહે છે કે, જે ભગવાનના ગુણોમાં જે ગુણોમય થઇ ગયો છે, તન્મય થઇ ગયો છે એમ પુજનાર મારી પાસે આવે છે, ચોક્સી ઘરેણાં દેખાવ જોઈને નહીં લે, પણ તે સોનુ છે કે નહીં તે પહેલા જોશે. એવી રીતે મારામાં મન પરોવે છે પછી એ માટીનો ઢગલો હોય કે પથ્થર હોય બધામાં મને જોઈને પૂજા કરે છે. હું જ છું એમ માનીને પૂજા કરે છે એ ભક્ત મારા માટે શ્રેષ્ઠ છે, એટલે પૂજાની વિધિને અહીં ભગવાને  પોતે , ભગવાનથી લઈને વ્યાપક જીવ સુધી વિસ્તૃત કરી આપી છે. 

‘જે મનુષ્યો મારા અવ્યક્ત, અચિંત્ય, અવર્ણનીય, સર્વવ્યાપક, સર્વોપરી, સ્થિત, અચંચળ, સ્થિર અને અવિનાશી સ્વરૂપની ઉપાસના કરે છે તેઓ પણ મને જ પ્રાપ્ત કરે છે.’  ભેદ કોઈ પ્રકારનો પાડવા માટે ગીતા સમર્થ નથી, કારણ કે  ગીતા સમન્વયવાદી છે એવું આપણે પાંચમા અધ્યાયમાં કહ્યું છે. જે બધા પ્રાણીઓનું હિત કરવામાં તત્પર છે, સર્વત્ર સમબુદ્ધિ રાખીને બધી ઇન્દ્રિયોનો સંયમ કરે છે,  સ્થિર અને અવિનાશી સ્વરૂપની ઉપાસના કરે છે એ બધા મને પ્રાપ્ત કરે છે. અહીં સ્પષ્ટ થયું છે કે,  તમે સગુણની ભક્તિ  કરો છો કે નિર્ગુણની, નિરાકારને ભજો છો  કે સાકારને, મારી પાસે બેસીને પૂજા કરો છો કે નથી કરતા એને હું ભક્તિ ગણતો નથી. મને તો તે પ્રાપ્ત કરે છે કે, જે પોતાનું ઉપાસના કર્મ પૂર્ણભાવથી કરે છે, એકરૂપ થઈને કરે છે અને આ બધું કરવા માટે પોતે દશે ઇન્દ્રિયો ને મનને કાબુમાં લે છે,  પરિણામે એ સમબુદ્ધિ થાય છે. 

સમબુદ્ધિ એટલે બધાને સરખા ગણવા, કોઈ શત્રુ નહીં, કોઈ મિત્ર નહીં. આપણને ખ્યાલ છે કે ગાંધીજી પાણી પણ કરકસરથી વાપરતા. નાની લોટીમાં પાણી ભરે અને એમાંથી મોઢું ધોવે, કોગળા કરે આમ ગાંધીજી સર્વ ભૂતોના હિતમાં  રત થઇ ગયેલા, રમમાણ થઇ ગયેલા હતા તેથી એ આપણા સૌ માટે આજે પણ સ્મરણીય બન્યા છે. હનુમાન રામના અનન્ય ભક્ત. રામે સુગ્રીવ, અંગદ , વિભીષણ વગેરે બધાને  એમની સેવા બદલ રાજ્ય આપ્યું.  હનુમાને રામની ઘણી સેવા કરી એટલે સીતા મા એ હનુમાનને પોતાનો કિંમતી હાર આપ્યો, તો હનુમાને તે હાર તોડી નાખ્યો. હનુમાનને હાર તોડવાનું કારણ પૂછ્યું તો કહ્યું કે,  આ હારમાં હું રામ જોતો હતો પરંતુ એક પણ મોતીમાં રામ ન દેખાયા. એટલે એક પછી એક મોતી  તોડી નાખ્યા. ‘રામ વગરનો હાર મારે શું કામનો ?’ તેથી નાખી દીધી. જો એવો કિંમતી હાર લે તો એમાં આખો સંસાર આવી જાય અને પછી એ સંસારને  સાચવવો પડે, એના માટે પેટી કરવી પડે, ઘર જોઈએ વગેરે વગેરે…હનુમાનજીએ એક જગ્યાએ શ્રી રામને સરસ કહ્યું છે કે,  તમે જેમને તરછોડી એ તરે કે ડૂબે ? પથ્થર કેમ રામ લખ્યા પછી તરે છે ? ડૂબતા નથી ? ત્યારે બહુ સુંદર જવાબ મળે છે કે,  ‘ભગવાન રામનું નામ જે પથ્થર ઉપર લખાય તે કદી ડૂબે ખરા ?’ આવી ભક્તિ જેનામાં છે એ સહેલાઈથી બધું પ્રાપ્ત કરી શકે. 

સગુણને નિર્ગુણની મદદ જોઈએ. ગમે ત્યારે પણ વ્યક્તિમાંથી કે  આકારમાંથી બહાર નીકળવાનું કે છૂટવાનું શીખવું જોઈએ

ભદ્રાયુ વછરાજાની                  (46)                     bhadrayu2@gmail.com 

પોતાના નિત્ય નિરાળા ગીતા પ્રવચનોમાં શ્રી વિનોબાજી એક સરસ વાત કરે છે : “આરંભથી અંત સુધી ગીતા પવિત્ર છે, પણ વચલા કેટલાક અધ્યાયો તીર્થરૂપ બન્યા છે. બારમો અધ્યાય તો ખુબ જ પાવન તીર્થ સમાન છે. ખુદ ભગવાને તેને ‘અમૃતધાર’ કહેલ છે. અમૃત જેવો મીઠો છે, સંજીવની રૂપ છે કારણ આ અધ્યાયમાં ભગવાનના મુખેથી ભક્તિરસના મહિમાનું તત્ત્વ ગવાયેલું છે.” 

આમ જોઈએ તો પાંચમા અધ્યાય પછીથી સતત ભક્તિયોગની જ વાત આવ્યા કરે છે પણ આ બારમાં અધ્યાયમાં ભક્તિરસની સમાપ્તિ કરવાની હોય તેમ લાગે છે. 

       પોતાનું વિરાટ રૂપ દર્શાવ્યા બાદ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ સમક્ષ ફરી નાના છતાં નક્કર પ્રશ્ન સાથે અર્જુન હાજર છે.  શ્રીમદ ગીતાના બારમાં અધ્યાયના આરંભે અર્જુન પૂછે છે કે, “નિયુક્ત  થઈને તમને ભજે તે અને અક્ષર-અવ્યક્ત થઇ તમને ભજે એ બંનેમાંથી કહો તો કે કોણ ચડે ??” 

બસ, આ એક જ પ્રશ્નના જવાબમાં ભગવાન પુરા અધ્યાયને સમર્પિત કરે છે અને ઓગણીશ શ્લોકોમાં વિસ્તૃત જવાબ આપે છે. જેનો ટૂંકો સાર એટલો છે કે “મારામાં મન પરોવીને જે  મને હમેશા સાથે રાખીને પરમ શ્રધ્ધાથી ભજે તે યોગીથી પણ ચડી જાય છે.” 

         અર્જુન પ્રશ્ન પૂછે છે કે, “કેટલાક સગુણનું ભજન કરે છે ને કેટલાક નિર્ગુણની ઉપાસના કરે છે, તો એ બંનેમાંથી હે ભગવાન, તમને કયો ભક્ત પ્રિય છે ?”

ભગવાન શો જવાબ આપે? કોઈ મા હોય અને તેના બે દીકરાની બાબતમાં કોઈ સવાલ પૂછે તેવું જ આ થયું. માનો એક દીકરો નાનો હોય. તે માને ખૂબ પ્રેમ ને લાડથી વળગતો હોય. માને જોતાંની સાથે તે હરખાઈ જાય. મા જરા આધીપાછી નજર બહાર જાય એટલે તે બેબાકળો થઈ જાય, માથી આઘો તે જઈ જ શકતો નથી. તેને જરાયે છોડી શકતો નથી. માનો વિયોગ એ નાના દીકરાથી સહેવાતો નથી. માની હાજરી ન હોય તો આખો સંસાર તેને સારું શૂન્ય જેવો થઇ જાય છે. આવો એ માનો એક નાનો બાળક છે. બીજો મોટો દીકરો છે. તેના દિલમાં પણ માને સારુ પાર વગરનો પ્રેમ ભરેલો છે. પણ તે સમજણો થયો છે. માથી તો આઘો રહી શકે છે. વરસ કે છ મહિના સુધી માને મળવાનું કે દર્શન કરવાનું ન થાય તોયે તેને ચાલે છે. તે માની સેવા કરવાવાળો છે. બધી જવાબદારીનો ભાર માથે લઈ તે કામ કરે છે. ઉદ્યોગમાં ગૂંથાયેલો હોવાથી માનો વિયોગ તે સહન કરી શકે છે. લોકોમાં તે માન્ય થયેલો છે. અને બધે ઠેકાણે તેની ખ્યાતિ થયેલી સાંભળીને માને સુખ થાય છે. આવો એ માનો બીજો દીકરો છે. આવા આ બે દીકરાની માને સવાલ પૂછો તો તે શો જવાબ દેશે? તેને તમે કહો, “હે મા, આ બે દીકરામાંથી એક જ અમે તને આપવાના છીએ, પસંદ કરી લે.” મા શો જવાબ આપશે? કયા દીકરાને તે સ્વીકારશે ? ત્રાજવાનાં બે પલ્લામાં બંનેને બેસાડી તે શું તેમને તોળવા બેસશે? કુદરતી રીતે તે શો જવાબ આપશે? તે બિચારી મા કહેશે, “વિયોગ થવાનો જ હોય તો મોટા દીકરાનો વેઠીશ.” નાનાને એણે છાતીએ વળગાડેલો છે. તેને તે દૂર કરી શકતી નથી. નાનાનું વધારે ખેંચાણ ધ્યાનમાં રાખી મોટો આઘો થાય તો ચાલશે, એવો કંઈક જવાબ તે આપી છૂટશે. પણ માને વધારે વહાલો કયો, એ સવાલનો આ જવાબ નહીં ગણી શકાય. કંઈક કહેવું જોઈએ તેટલા ખાતર આટલા ચાર શબ્દ તેણે કહ્યા. પણ એ શબ્દોને મારી મચડીને તેમાંથી અર્થ કાઢવાનું બરાબર નહીં થાય.

  શ્રી વિનોબાજી એક ટકોર કરે છે જે આજના સમયમાં બહુ જ નિર્ણાયક નીવડે તેમ છે. તેઓ કહે છે, ‘ જુદાં જુદાં કામો કરવાને માટે, સેવાને માટે આપણે સંસ્થાઓ કાઢીએ છીએ. સંસ્થા સ્થાપન થાય છે. તે શરૂઆતમાં વ્યક્તિનિષ્ઠ હોય છે. પણ જેમ જેમ સંસ્થાનો વિકાસ થતો જાય તેમ તેમ તે વ્યક્તિનિષ્ઠ ન રહેતાં તત્ત્વનિષ્ઠ થવી જોઈએ. આવી તત્ત્વનિષ્ઠા ઉત્પન્ન ન થાય તો – પેલી પ્રેરણા આપનારી વ્યક્તિ દૂર થતાં તે સંસ્થામાં અંધારું ફેલાય છે. પેલી વ્યક્તિનો આધાર ખસી જતાં સંસ્થાની દશા દયનીય થાય છે. તે સંસ્થા માબાપ વગરના બાળક જેવી અનાથ થઈ જાય છે. વ્યક્તિનિષ્ઠામાંથી તત્ત્વનિષ્ઠા પેદા થાય તો એવું ન થાય.’ આજે  ગાંધી સંસ્થાઓ જે રીતે કંગાળ થતી જાય છે તેની પાછળ નું  આ કારણ હોઈ શકે. 

સગુણને નિર્ગુણની મદદ જોઈએ. ગમે ત્યારે પણ વ્યક્તિમાંથી કે  આકારમાંથી બહાર નીકળવાનું કે છૂટવાનું શીખવું જોઈએ. ગંગા હિમાલયમાંથી નીકળી  શંકરની જટામાંથી પણ નીકળી,  ત્યાં જ રહી નથી. એણે જટા છોડી, હિમાલયનાં પેલા કોતરો ને ખીણો છોડયા, જંગલ ને વન છોડી સપાટ મેદાન પર ખળખળ વહેતી થઈ ત્યારે વિશ્વજનને ઉપયોગી થઈ શકી. એ જ પ્રમાણે વ્યક્તિનો આધાર છૂટી જાય તો પણ તત્વના પાકા મજબૂત આધાર પર ઊભી રહેવાને સંસ્થા તૈયાર થવી જોઈએ. કમાન બાંધતી વખતે તેને આધાર આપવામાં આવે છે. પણ તે આધાર પાછળથી, કમાન પૂરી બંધાઈ ગયા પછી કાઢી લેવાના હોય છે. આધાર કાઢી લીધા પછી કમાન સાબૂત ટકી રહે તો જાણવું કે પહેલાં ગોઠવેલો આધાર સાચો હતો. શરૂમાં પ્રેરણાનો ઝરો સગુણમાંથી છૂટ્યો એ સાચું પણ છેવટે પરિપૂર્ણતા તત્વનિષ્ઠામાં, નિર્ગુણમાં થવી જોઈએ. ભક્તિની અંદરથી જ્ઞાન પેદા થવું જોઈએ. ભક્તિની વેલને જ્ઞાનનાં ફૂલ બેસવાં જોઈએ.

‘મને જે પરમ પ્રાપ્ત માને છે અને સર્વ પ્રકારોથી મારા ભજનમાં સતત જે તત્પર રહે છે તેને  હું પ્રાપ્ત થાઉં છું.’

ભદ્રાયુ વછરાજાની                        (45)            bhadrayu2@gmail.com  

શ્રીમદ ભગવદ ગીતાનો અગિયારમોં  અધ્યાય એટલે વિશ્વરૂપ દર્શન. તેના ચાલીસમાં શ્લોક સુધીમાં વિરાટરૂપ દર્શન કર્યા પછી અર્જુન પોતે પામી જાય છે કે જેને હું મારો બાળસખા ગણું છું તે શ્રી કૃષ્ણ પરમ પુરુષોત્તમ ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ છે અને તે દિવ્ય અનંતરૂપધારી છે, જેનું રૂપ વધતા વધતા એ કક્ષાએ પહોંચે છે કે હું અને ઋષિઓ અને સૌ માનવો ભયભીત થઇ જઈએ છીએ. ચાલીસમાં શ્લોકમાં તે ભગવાનને સર્વ દિશાઓમાંથી પોતાના નમસ્કાર પાઠવે છે. 

શ્લોક ૪૧ અને ૪૨ એ બે શ્લોક વડે અર્જુન ભગવાનના મહાત્મ્યના અજ્ઞાનથી કરેલા અપરાધોની ક્ષમા માંગે છે અને કહે છે, “આપના વિરાટ સ્વરૂપ મહિમાને હું જાણતો ન હતો. આપને હું મારા સખા જ માનતો હતો. ચિત્તની ચંચળતાથી કે સ્નેહથી પણ હું તમને હે કૃષ્ણ, હે યાદવ, હે સખા એવું કહ્યા કરતો હતો, એ અનુચિત હતું એ મને હવે સમજાય છે એટલે તે સર્વ બાબતો માટે આપ મને ક્ષમા કરો. વળી હે અચ્યુત, આપણે વિનોદ કરતા હતા , રમતા હતા, સુતા હતા, બેસતા કે ખાતા હતા ત્યારે એકલા અથવા મિત્રોની સમક્ષ મારાથી આપનો જે અસત્કાર થયો હોય તેને માટે અચિંત પ્રભાવવાળા આપની હું ક્ષમા માંગુ છું.” આ જીવનમાં કેટલીક ક્ષણ એવી આવે છે કે જે વ્યક્તિને આપણે  ઓળખતા હોઈએ તેની ઓળખ કરતાં  તે અનેક ગણો મહાન નીકળે ત્યારે આપણે ક્ષમાભાવમાં આવી જતા હોઈએ છીએ. આગળના શ્લોકમાં હવે ભક્ત અર્જુન ભગવાનના અચિંત્ય પ્રભાવનું સ્પષ્ટ રીતે નિરૂપણ કરે છે. એ કહે છે કે, ‘હે અપ્રતિમ પ્રભાવવાળા ભગવાન, આ સ્થાવર જંગમ લોકના આપ પિતા છો, પૂજ્ય છો, ગુરુ છો, સર્વ પ્રકારે અધિક ગૌરવવાળા છો. આ ત્રણ લોકમાં આપના સમાન બીજો કોઈ પણ નથી. ત્યારે આપના કરતા અધિક તો બીજો ક્યાંથી હોય ? તેથી નમસ્કાર કરું છું, દંડવત પ્રણામ કરું છું અને સ્તુતિ કરવા યોગ્ય એવા આપ ઈશ્વરને એ પ્રસન્ન થાઓ એવી હું પ્રાર્થના કરું છું. હે દેવ, જેમ પિતાને પુત્રના અપરાધની, મિત્રને મિત્રના અપરાધની અને પતિને પત્નીના અપરાધની ક્ષમા આપવી  યોગ્ય છે તેમ આપને મારા અપરાધની ક્ષમા આપવી યોગ્ય છે તેવું મને લાગે છે આપ મને ક્ષમા આપો.” 

શ્લોક ૪૫ અને ૪૬ વડે ભક્ત અર્જુન ભગવાનના વિરાટ સ્વરૂપનો ઉપસંહાર કરી સમેટી લઇ પૂર્વવત ચતુર્ભુજ સ્વરૂપે પ્રગટ  થવા માટે હવે પ્રાર્થના કરે છે. એક સમયે જે ઉત્ક્ટતા હતી વિશ્વરૂપી જોવાની એનાથી પુરેપુરો સંતૃપ્ત થઈને અર્જુન હવે કહે છે કે, ‘પૂર્વે ન જોયેલા આ વિરાટ સ્વરૂપને જોઈને હું હર્ષ પામ્યો છું. તથા ભયથી મારું મન વ્યાકુળ થયું છે.’  બંને મિશ્રિત ભાવ એના મનમાં છે, એ હર્ષ પણ પામ્યો છે કે ઓહો હો હો આ વિરાટ સ્વરૂપ ! અને બીજી રીતે એને ભય પણ થાય છે કે શું વાત છે આ હા….હા.. આવું ભયભીત કરે એવું વિરાટ સ્વરૂપ ! એટલે પોતે સ્વીકારે છે કે બંને હું પામ્યો છું. મારું મન ભયથી વ્યાકુળ થયું છે માટે હે દેવ મારા પ્રાણના કરતા પણ પ્રિય આપનું પૂર્વનું સૌમ્યરૂપ હવે મને દેખાડો. ‘હે દેવેશ, હે જગન્નિવાસ, આપ હવે પ્રસન્ન થાઓ.. મને આપનું  પૂર્વનું  સૌમ્યરૂપ દેખાડવા યોગ્ય કૃપા કરો તો સારું’,  એવું અર્જુન વિનવે છે. ‘હું આપને પહેલાની જેમ મુકુટવાળા, ગદાવાળા તથા હાથમાં ચક્રવાળા જોવા ઈચ્છું છું, માટે હે સહસ્ત્ર બાહુ, હે વિશ્વમૂર્તિ આપ ચતુર્ભુજ  રૂપ ધારણ કરો.’ આથી એ અર્થ સૂચિત કર્યો છે કે, ભક્ત અર્જુન સર્વ કાળે ભગવાનનું ચતુર્ભુજાદિસ્વરૂપ જોતો હતો એટલે એ સ્વરૂપ પાછું લઇ આવવાની તેણે વિનંતી કરી. ભક્ત અર્જુનને ભય પામેલો જોઈ હવે ભગવાન વિરાટ સ્વરૂપ સમેટી લઇ રહ્યા છે અને તેને  આશ્વાસન આપતા ભગવાન કહે છે, ‘હે અર્જુન, હું પ્રસન્ન થયો છું. મારા અસાધારણ યોગ સામર્થ્યથી તને આ મારું તેજોમય, વિશ્વવ્યાપી , અનંત અને અનાદિ શ્રેષ્ઠ રૂપ મેં દેખાડ્યું છે જે મારું સ્વરૂપ તારા સિવાય બીજા કોઈએ પૂર્વ જોયું નથી. તું પણ મને અત્યંત પ્રિય છે, તેથી તું આ વિશ્વરૂપ દર્શન રૂપી પરમ સૌભાગ્યને પ્રાપ્ત થયો છે. મારી બાલ્યાવસ્થામાં યશોદા માતાએ, ગોકુળમાં અક્રૂરે તથા કૌરવ સભામાં ભીષ્મપિતા વગેરેએ મારા અનુગ્રહથી મારું જે સ્વરૂપ જોયું હતું તે તને બતાવેલા આ વિશ્વરૂપનું એક અવાંતર રૂપ જ હતું. તે મારું ઉત્તમ સ્વરૂપ ન હતું.  જે આ સર્વોત્તમ સ્વરૂપ મેં તને બતાવ્યું છે તે તને તારા ભાગ્યથી  એટલે કે પુણ્યથી પ્રાપ્ત થયું છે. મારા વિશ્વરૂપ દર્શનથી તું કૃતાર્થ થયો છે.’  હવે ભગવાન વિશ્વરૂપ દર્શનથી દુર્લભતાનું પ્રતિપાદન કરે છે અને કહે છે કે,  ‘હે કુળશ્રેષ્ઠ અર્જુન, આ મનુષ્ય લોકમાં મારા વિરાટ સ્વરૂપને જોવા તારા સિવાય બીજો કોઈ સમર્થ નથી. મારા વિરાટ સ્વરૂપના દર્શન વેદાભ્યાસથી, યજ્ઞોથી, તુલાપુરુષ વગેરે દાનોથી, અગ્નિહોત્રી વગેરે સ્ત્રોત કર્મોથી કે ચાંદ્રાયણ વગેરે ઉગ્ર તપોથી કે બીજા સાધનોથી આ મનુષ્યલોકમાં શક્ય નથી. તું તો કેવળ મારા અનુગ્રહથી જ આ મારું વિરાટ સ્વરૂપ જોવા સમર્થ બન્યો છે.’ 

હવે ભગવાન વિરાટ સ્વરૂપ ધીમે ધીમે સમેટી લઇ રહ્યા છે. અને એ કહે છે કે, ‘આ મારા ઘોર  વિરાટ સ્વરૂપને જોઈને તને વ્યથા કે વ્યાકુળતા ન થાઓ અને તું ભયરહિત તથા પ્રસન્ન ચિત્તવાળો થા.  મારા તે આ પૂર્વના રૂપને તું જોઈ શકે એટલે હવે હું મૂળ રૂપ પ્રાપ્ત કરી રહ્યો છું.’  હવે ભગવાને ભક્ત અર્જુનને પોતાનું પૂર્વ સ્વરૂપ દેખાડ્યું. એ સમયે સંજય ધૃતરાષ્ટ્રને વર્ણન કરતા કહે છે કે, ભગવાને ભક્ત અર્જુનને પુનઃ પોતાનું પૂર્વ સ્વરૂપ બતાવ્યું અને પુનઃ સૌમ્ય શરીર ધારણ કરી મહાત્મા ભગવાને ભય પામેલ ભક્ત અર્જુનને આશ્વાસન આપ્યું. ત્યાર પછી ભક્ત અર્જુન નિર્ભય થઇ ભગવાન શ્રી કૃષ્ણને કહેવા લાગ્યા કે, હે જનાર્દન, આપના આ સૌમ્ય માનુષી સ્વરૂપને જોઈને હવે હું પ્રસન્ન ચિત્તવાળો થયો છું અને મારી પ્રકૃતિને એટલે કે મૂળ સ્વભાવને હું પામ્યો છું. 

હવે ચાર શ્લોકો વડે વિરાટ સ્વરૂપના દર્શનરૂપ અનુગ્રહની દુર્લભતાનું વર્ણન થઇ રહ્યું છે. ભગવાન બોલ્યા છે, ‘મારું જે વિરાટ રૂપ તે હમણાં જોયું તેનું દર્શન અત્યંત દુર્લભ છે. દેવ પણ એ જોવા નિરંતર ઈચ્છા કરે છે. મેં તને જે સ્વરૂપવાળો જોયો તે સ્વરૂપવાળો હું વેદોથી, તપથી, દાનથી કે યજ્ઞથી પણ જોવાને શક્ય નથી. હે અર્જુન, જેમ અગ્નિ કાષ્ટ ને બાળીને ભસ્મ કરે છે તેમ મારી ભક્તિ સર્વ પાપોને બાળીને ભસ્મ કરે છે. ભક્તિ મને જે પ્રકારે વશ કરે છે તે પ્રકારે યોગ, સાંખ્ય, ધર્મ, વેદાધ્યયન, તપ, કે ત્યાગ પણ મને વશ કરવા સમર્થ થતા નથી. હું કેવળ ભક્તિ વડે જ વશ થાઉં છું. મારે વિષે નિષ્ઠા પામેલી ભક્તિ ચાંડાળોને પણ જાતી દોષથી પવિત્ર કરે છે. આ સંસારમાં મારી ભક્તિ અત્યંત દુર્લભ છે કારણકે જો અંતઃકરણ વિષે મારી ભક્તિ ઉત્પ્ન્ન થાય તો તે અવશ્ય મુક્તિ આપનારી છે. આ અધ્યાયના  સમાપનમાં સુંદર વાત કહી ને સમાપન તરફ જઈ રહ્યા છીએ.. ‘હે પાંડવ, મારે અર્થે કર્મ કરનારો મન જ પ્રાપ્ત માનનારો મારો ભક્ત જેણે સંગનો ત્યાગ કર્યો છે તે તથા સર્વભૂતોમાં જે વેર રહિત છે તે મને પામે છે. હું પ્રાર્થના કરું છું કે મારે  અર્થે જે કર્મ કરે છે, મને જે પરમ પ્રાપ્ત માને છે અને સર્વ પ્રકારોથી મારા ભજનમાં સતત જે તત્પર રહે છે તેનું હું પ્રાપ્ત થાઉં છું.’ 

અર્જુનની વિનંતી ઉપરથી પોતાનું વિશ્વરૂપ દર્શન કરાવીને ફરી અર્જુનની વિનંતી  ઉપરથી મૂળ પોતા ચતુર્ભુજધારી રૂપને પ્રાપ્ત કરીને ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ છેલ્લે આપણને ઉત્તમ સંદેશ આપે છે કે, ‘તમે મારી ભક્તિમાં રત રહો.’

“હે અનંત, આપ આદિ દેવ અને સનાતન પુરુષ છો. આપ આ જગતના પરમ આશ્રય, જ્ઞાતા, જ્ઞેય અને પરમધામ છો.”

ભદ્રાયુ વછરાજાની                            (44)                  bhadrayu2@gmail.com 

અર્જુનની વિનંતીને ધ્યાનમાં લઈને ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ પોતાનું મૂળ સ્વરૂપ જે વિરાટ છે, જે વિશ્વ સ્વરૂપ છે એનું દર્શન અર્જુનને, ભગવાન તરફથી મળેલી દિવ્ય દ્રષ્ટિથી કરાવી રહ્યા છે.

અર્જુન શરૂઆતમાં પ્રભાવિત થઇ રહ્યો છે, આનંદિત થઇ રહ્યો છે પણ જેમ જેમ એ પ્રભુના વિરાટ દર્શનને પામતો જાય છે અને પ્રભુ પણ ધીમે ધીમે ધીમે કરતાં પોતાના રૂપના અનેક અધ્યાયો એક પછી એક અર્જુન સામે ખોલી રહ્યા છે ત્યારે અર્જુન પોતે પણ થોડો ભયભીત થઇ જાય છે. એને કલ્પના નહોતી કે મારો બાળસખા, મારો સારથી જેને હું કૃષ્ણ સમજુ છું એ આવો સ્વરૂપધારી એક મહામાનવ છે, મહાયોગેશ્વર છે. અને પરિણામે એનાથી બોલાય છે,  ‘હે મહાબાહો, ઘણા મુખ અને આંખોવાળા, ઘણા હાથ, જાંઘ, પગ અને પેટવાળા અને ઘણી દાઢોથી ભયંકર એવા આપના વિશાળ વિશ્વરૂપને જોઈને પ્રાણીઓ ભયથી વ્યાકુળ થઇ ગયા છે તેમ જ હું પણ અત્યંત વ્યાકુળ થઇ ગયો છું.’

એનાથી બોલી જવાય છે કે, ‘ભગવાન અત્યાર સુધી તો ઠીક છે, હું  દર્શન કરતો હતો પણ હવે હું ભય પામું છું અને થોડો થોડો  વ્યાકુળ થઇ રહ્યો છું. હે વિષ્ણુ, આકાશને સ્પર્શ કરતા સ્વર્ગ સુધી વ્યાપ્ત સર્વરૂપી, પ્રજવલ્લિત, અનેક રંગવાળા, ઉઘાડા મુખવાળા અને તેજસ્વી નેત્રવાળા આપના વિરાટ સ્વરૂપને જોઈને મારું મન ભયથી વ્યાકુળ છે. હું દેહ ધારણ કરવાના સામર્થ્યને અને મનની શાંતિને, મનના સ્વાસ્થ્યને, મનની પ્રસન્નતાને પામતો નથી. આપના સ્વરૂપને જોઈ હું અત્યંત ચકિત થઇ ગયો છું.’  એ કહે છે કે, ‘મને આપનું સ્વરૂપ જોઈને મનની શાંતિ કે મનનું સ્વાસ્થ્ય કે મનની પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત નથી થતી. હે વિષ્ણુ, હું તો એકદમ આશ્ચર્યચકિત થઇ ગયો છું કે, હું કોને જોઈ રહ્યો છું ! એક પછી એક વર્ણન કરતા કરતા જયારે પોતાની વાત સામેના સ્વરૂપને જોઈને ટોચ ઉપર પહોંચે છે ત્યારે અર્જુન જુદી વાત કરી રહ્યો છે. વચ્ચે શ્રી ભગવાન પણ કહે છે,

“છું કાળ ઉઠ્યો જગનાશકારી, સંહારવા લોક અહીં પ્રવર્ત્યો; 

તારા વિનાયે  બચશે ન કોઈ, જે આ ખડા સૈનિક સામસામા.

તેથી ખડો થા, યશ મેળવી લે, વેરી હણી ભોગવ રાજ્યસિધ્ધિ; 

પૂર્વે જ છે મેં હણેલ તેને, નિમિત્ત થા માત્ર તું સવ્યસાચી. 

શું ભીષ્મ, કે દ્રૌણ, જયદ્રથેય, કે કર્ણ કે અન્ય મહાન યોદ્ધા,- 

મેં છે હણ્યાં, માર તું, છોડ શોક, તું ઝૂઝ, જીતીશ રણે સ્વશત્રુ.”

ભગવાન તક ઝડપી લે છે અને તક ઝડપીને ભગવાન પાનો  ચડાવતા એવું કહી દે છે કે, ‘તું ઉભો થા, આ બધાને હું અગાઉ મારી ચુક્યો છું, તારે કશું  નવું કરવાનું નથી. તારે તો માત્ર મેં જે કાર્ય કર્યું છે એના માટે સાહસ કરવાનું છે. લોકોનો સંહાર કરનારો અને અત્યંત વૃદ્ધિ પામેલો કાળ હું છું. લોકોને સંહાર કરવા પ્રવર્તેલો હું છું. આ શત્રુઓની સેનામાં જે શત્રુઓ ઉભા છે ને તે સર્વે તારા સિવાય, તું યુદ્ધ ન કરી શક તો પણ બચશે નહીં, એટલું તું બરાબર સમજી લે.’ પોતાના વિરાટ રૂપની સાથે પોતાની વિરાટ શક્તિનું વર્ણન ભગવાન કરી રહ્યા છે.

કાળનું સામર્થ્ય કેટલું છે, એ સામર્થ્ય વર્ણવવા માટે ભગવાન પોતાની વાત પોતાના દ્વારા કરી રહ્યા છે. અહીં ભગવાન એવો અંગુલી નિર્દેશ કરે છે કે સર્જનહાર તરીકે હું પોતે હણવા નીકળેલું  વ્યક્તિત્વ છું. ‘શ્રીમદ ભગવદ ગીતા સંજીવની’ નામના ભાષ્યમાં એક સુંદર વાત કાળના સામર્થ્ય અંગે કરવામાં આવી છે… પંપા સરોવરમાં સ્નાન કરતી વખતે ભગવાન રામે સરોવરની બાજુમાં એક સ્થળે પોતાન ધનુષ્ય વગેરે દાટી રાખ્યા. સ્નાન કર્યા પછી લક્ષ્મણે ધનુષ્ય આદિ બહાર કાઢ્યા ત્યારે તે લોહીથી ખરડાયેલા હતા. આ જોઈને ભગવાન રામે લક્ષ્મણને કહ્યું, હે લક્ષ્મણ, જરૂર કોઈ જીવ માર્યો ગયો હશે.’  શ્રી લક્ષ્મણે થોડી માટી ખોદી જોયું તો એક મોટો દેડકો મૃત્યુ પામવાની તૈયારીમાં હતો. ભગવાન રામે દેડકાને પૂછ્યું, ‘ધનુષ્ય દાટવામાં આવ્યું ત્યારે તેં બૂમ કેમ ન પાડી ? સાપ કરડે છે અથવા કોઈ પણ જાતનો ભય જણાય છે ત્યારે તો તું તત્કાલ મારા નામનો પોકાર કરે છે. તો પછી આ વેળા બિલકુલ શાંત રહેવાનું શું પ્રયોજન ? જો તેં  ચીસ પાડી હોત તો હું તને જરૂર બચાવી લેત.’  દેડકાએ જવાબ આપ્યો તે કાન ખોલીને સાંભળવા જેવો છે, ફાટી આંખે વાંચવા જેવો છે. ‘હે પ્રભુ, સાપ કરડવા આવે કે ભય કે સંકટ સમયે આપને પોકારું એ સ્વાભાવિક છે, કારણકે આપ સમાન બીજો કોઈ રક્ષક નથી. પણ જયારે આપ જ મારવા પ્રવૃત થાઓ ત્યારે સહાય કે રક્ષણ માટે આપને પોકારવાનું શું પ્રયોજન ? કાળ જેનો ગ્રાસ કરવા પ્રવૃત થયો છે, તેનું રક્ષણ કરવા કોણ સમર્થ છે ?’  આપણે પણ કેટલાય લોકોને માટે એવું કહીએ છીએ કે, હમણાં તો એની સાથે હું વાત કરતો હતો આટલી વારમાં એને શું થયું ? ચપટી વગાડતા જન્મ આપનારો મહાન વ્યક્તિ આપણને ઉઠાવી જનાર પણ બને છે, એ સત્ય અત્યારે અહીં ભગવાન શ્રી કૃષ્ણના વિરાટ રૂપથી દર્શિત થઇ રહ્યું છે.

ભગવાનનું આ વિરાટ રૂપ અને ભગવાનનો  શાબ્દિક પડકાર કે, “ઉભો થા મેં જેને હણ્યાં છે એને તું શોક છોડીને મારવા ઉભો થા, તું જૂજવા માંડ. તું રણે સ્વશત્રુઓને જીતીશ એવી હું તને બાંહેધરી આપું છું.” આવું કહીને ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ જયારે થોડો સમય રોકાય છે ત્યારે સંજય બે હાથ જોડીને  એવું બોલે છે કે,  ‘હે ભગવાન હું આપને વિનંતી કરું છું, ફરી ફરીને વંદન કરું છું, હું ડરી ગયો છું એટલે હું નમું છું, હું આપને નમન કરું છું અને હું મારા ગદગદ કંઠે આપને કહેવા માંગુ છું કે બરાબર હું આપની વાતને અનુસરી શકતો નથી,  પરંતુ સમજી શકું છું. સમજવું મારા માટે સરળ છે પણ જયારે અનુસરણની વાત આવે છે તે હું કરી શકતો નથી.’ અર્જુને કહ્યું એ યોગ્ય છે કે, ‘આપના કીર્તનથી જગત અતિ હર્ષિત થાય છે. અને અનુરાગને પણ પ્રાપ્ત થાય છે. ભયભીત થયેલા રાક્ષસો સર્વદિશાઓમાં ભાગે છે અને સઘળા સિદ્ધોના સમૂહો આપને નમસ્કાર કરે છે. હે મહાત્મન,  બ્રહ્માના પણ આદિ કરતા અને સર્વશ્રેષ્ઠ એવા આપને તેઓ નમસ્કાર કેમ ન કરે ? હે અનંત, હે દેવેશ, હે જગન્નિવાસઃ આપ અવિનાશી છો જે વ્યક્ત અને અવ્યક્તથી પર છો. એટલે કે સ્થૂળ અને સૂક્ષ્મ એ બંને બાબતોથી તમે પર છો. આપ આદિ દેવ અને સનાતન પુરુષ છો. આપ આ જગતના પરમ આશ્રય, જ્ઞાતા, જ્ઞેય અને પરમધામ છો. હે અનંતરૂપ, આપનાથી જ આ વિશ્વ પ્રાપ્ત થયું છે. આપ જ વાયુ છો, યમ છો, અગ્નિ છો, વરુણ છો, ચંદ્રમા છો, પ્રજાપતિ બ્રહ્મા છો અને પ્રપિતામહ બ્રહ્માજીના પણ કારણ છો. આપને હજારો વાર નમક્સર હો, નમસ્કાર હો… પુનઃ આપને નમસ્કાર કરું છું અને હું બહુ જ આનંદ પૂર્વક બહુ જ સંતોષપૂર્વક આપને અનુસરવા માટેની મારા જીવની તૈયારી માટે પ્રવૃત થઇ રહ્યો છું.’

‘આકાશમાં એક હજાર સૂર્યનો ઉદય થાય ત્યારે જે પ્રકાશ થશે તે વિશ્વરૂપ પરમાત્મા જેવો હશે. એક હજાર સૂર્ય અને એ સમયનો પ્રકાશ એવું વિશ્વરૂપ સ્વરૂપ હશે.’

ભદ્રાયુ વછરાજાની                                (43)                      bhadrayu2@gmail.com 

અગિયારમો અધ્યાય વિરાટ રૂપ દર્શનનો અધ્યાય છે અને આપણે જોયું કે શ્રી અર્જુનની વિનંતીને લઈને આ વિશ્વરૂપ દર્શન મહાનાયક યોગેશ્વર કરાવી રહ્યા છે. વિચારવાનું એ છે કે, ત્રણ કાળમાં અને ત્રણ સ્થળમાં ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનમાં અને તે જ પ્રમાણે ઉપર, નીચે અને અહીં એમ સર્વત્ર ભરેલો વિરાટ પરમેશ્વર એકદમ એકી વખતે જ જોવાનો મળે અને પરમેશ્વરના તે રૂપનું  દર્શન થાય એવી અર્જુનને ઈચ્છા થઈ છે અને એ ઇચ્છામાંથી આ અગિયારમો પ્રગટ થયો છે. 

ભગવાન આપણને ઈચ્છા, અપેક્ષા, કામ, વાસનાથી દૂર રહેવાનું કહે છે પણ તેઓ અર્જુનની એક સદ્ ઈચ્છાને અહીં માન આપીને પોતાનું સ્વરૂપ પ્રગટ કરે છે. દિવ્ય રૂપ નીરખવાની અર્જુનની ઈચ્છા તેને દિવ્ય દ્રષ્ટિ આપી ભગવાને પૂરી કરી. અર્જુનને તેમણે પ્રેમનો પ્રસાદ આપ્યો એમ ભાષ્યકારો કહે છે. આ આખી વાત આપણને જાણવા, સમજવા, જોવા મળી એ સંજયને લઈને.. કારણકે સંજય પાસે અગાઉથી દિવ્ય દ્રષ્ટિ હતી અને સંજયનું  પોતાનું કાર્ય ધૃતરાષ્ટ્રને રણમેદાનમાં શું બની રહ્યું છે, કુરુક્ષેત્રમાં શું થઈ રહ્યું છે તેનું જીવંત પ્રસારણથી માહિતી આપવાનું  છે, જે ખરેખર ધૃતરાષ્ટ્રની સાથે આપણને સૌને પણ લાભાન્વિત કરે છે. સંજયે વાત કરી કે કેવા પ્રકારનું સ્વરૂપ ઘડાઈ રહ્યું છે, પણ સાથે સાથે એમણે  એવું પણ કહ્યું કે આકાશમાં એક હજાર સૂર્યનો ઉદય થાય ત્યારે જે પ્રકાશ થશે તે વિશ્વરૂપ પરમાત્મા જેવો હશે. એક હજાર સૂર્ય અને એ સમયનો પ્રકાશ એવું વિશ્વરૂપ સ્વરૂપ હશે. સંજય કહે છે કે, પાંડુપુત્ર અર્જુને તે સમયે અનેક પ્રકારે વિભક્ત થયેલા સંપૂર્ણ જગતને દેવોના દેવ શ્રી કૃષ્ણના શરીરમાં એક સ્થાન પર સ્થિત થયેલું જોયું છે. અનંત ભાતનું વિશ્વ આખુંયે એક ભાગમાં દેવાધિદેવના દેહે અર્જુને જોયું તે  સંજય કહે છે, 

પછી અર્જુન આશ્ચર્યે હર્ષ, રોમાન્ચ ગાત્રથી, 

દેવને હાથ જોડીને નમાવી શિરને વદ્યો. 

આ સ્વરૂપ જોયા પછી આશ્ચર્યચકિત થયેલો, રોમાંચિત થયેલો અર્જુન શ્રદ્ધા ભક્તિ સાથે વિશ્વરૂપ દેવને પોતાનું  મસ્તક ઝુકાવીને પ્રણામ કરે છે અને હાથ જોડીને ઉભો રહીને બોલે છે,,,  

‘હે દેવ, હું આપના શરીરમાં સમસ્ત દેવતાઓને તથા અનેક પ્રકારના પ્રાણીઓના સમુદાયોને અને કમળ જેવા આસાન પર સ્થિત સૃષ્ટિના સ્વામી બ્રહ્માજીને, ઋષિઓને, દિવ્ય સર્પોને જોઈ રહ્યો છું.’ 

‘હે વિશ્વેશ્વર, હું આપને અનેક બાહુ, ઉદર, મુખ અને નેત્રોવાળા તથા બધી બાજુથી અનંતરૂપોવાળા જોઉં છું.’ 

‘હે વિશ્વરૂપ, હું ન આપના અંતને જોઉં છું અને ન મધ્યને અને ન આદિને. હું આપને મુગટધારી, ગદાધારી, ચક્રધારી તથા બધી બાજુથી પ્રકાશમાન તેજના પુંજ પ્રદીપ્ત અગ્નિ અને સૂર્ય જેવા પ્રકાશમય જોવામાં બહુ કઠિન અને અપ્રમેય સ્વરૂપ બધી બાજુથી જોઉં છું.’ 

અર્જુન ગદગદ થઈ રહ્યો છે. અર્જુન પોતાના શબ્દો શોધી રહ્યો છે. અને એ શબ્દો શોધીને તે ભગવાનના સ્વરૂપનું આપણને વર્ણન કરી રહ્યો છે. 

‘આપ જ જાણવા યોગ્ય પરમ અક્ષર છો. આપ જ આ વિશ્વના પરમ આશ્રય છો. આપ શાશ્વત ધર્મના રક્ષક છો અને આપ જ સનાતન પુરુષ છો એવું મને લાગે છે. હું આપને આદિ, અંત અને મધ્યરહિત તથા અનંત સામર્થ્યથી ભરેલા અનંત બાહુઓવાળા તથા  સૂર્ય, ચંદ્ર રૂપી નેત્રોવાળા અને પ્રજવલ્લિત  અગ્નિમય મુખવાળા તથા પોતાના તેજથી આ વિશ્વને તપાવતા હોય તેવા આપને હું જોઈ રહ્યો છું.’ 

‘હે મહાત્મન, સ્વર્ગ અને પૃથ્વીની મધ્યનું આ આકાશ તથા સમગ્ર દિશાઓ એક માત્ર આપથી જ વ્યાપ્ત છે. આપના આ અદભુત અને ઉગ્ર રૂપને જોઈને ત્રણેય લોક ભયભીત થઈ ગયા છે.’ 

વીસમાં શ્લોકમાં જે વાત અર્જુન કહે છે તે જ વાતને શ્રી વિનોબા ભાવે, વિનોબાજી જરા જુદી રીતે કહે છે. તેઓ એમ કહે છે કે,  ‘ભગવાનના દિવ્ય રૂપનું સુંદર વર્ણન, ભવ્ય વર્ણન આ અધ્યાયમાં છે, આ બધી વાત સાચી હોવા છતાં આ વિશ્વરૂપને માટે મને જાજુ ખેંચાણ નથી. મને નાના રૂપથી સંતોષ છે. જે રૂડું, રૂપાળું, નાજુક રૂપ મને દેખાય છે તેની મીઠાશ અનુભવવાનું હું શીખ્યો છું. પરમેશ્વરના જુદા જુદા કકડા નથી, પરમેશ્વરનું જે રૂપ જોવાનું મળ્યું હોય તે એનો એક કકડો છે અને બાકીનો પરમેશ્વર તેની બહાર રહી ગયો છે, તેવું મને જરાય લાગતું નથી.’ 

વિનોબાજી આપણને સુંદર વાત કરે છે. તેઓ કહે છે કે,  જે પરમેશ્વર વિરાટ વિશ્વમાં ભરેલો છે તે પૂરો પૂરો તેવો ને તેવો નાનકડી મૂર્તિમાં માટીના એકાદ કણમાં પણ છે અને જરાય ઓછો નથી. અમૃતના સાગરમાં જે મીઠાશ છે તે જ એક ટીપામાં પણ છે. અમૂર્તનું નાનું સ્વરૂપ ટીપું જે મને મળ્યું છે તેની મીઠાશ મારે ચાખવી એવી મારી લાગણી છે.’  અને પરિણામે વિનોબાજી સતત સતત કહે છે કે,  મને વિરાટરૂપ જોવામાં રસ પડે છે એના કરતા એના સૂક્ષ્મ એક કણ કે એક બિંદુમાં એ રૂપ જોવાનું વધુ ગમે છે. હર એક ચીજની સાથે પરમેશ્વરનો સબંધ બાંધવાનો છે. મારામાં પરમેશ્વર છે તે જ પેલી વસ્તુમાં છે. આવો આ સબંધ વધારવો તેનું જ નામ આનંદ. આનંદની બીજી ઉત્પત્તિ જ નથી. પ્રેમનો સબંધ બધે બાંધવા લાગીએ અને પછી જોઈએ કે, શું થાય છે પછી અનંત સૃષ્ટિમાં રહેલો પરમાત્મા અણુ વેણુમાં પણ દેખાશે. 

એક વખત આ દ્રષ્ટિ કેળવાય પછી બીજું શું જોઈએ ? પણ એ માટે ઈન્દ્રિયોને વળગણ  પાડવું જોઈએ. ભોગની વાસના છૂટી જવી જોઈએ અને પ્રેમની પવિત્ર દ્રષ્ટિ આવી મળે પછી હર એક ચીજમાં ઈશ્વર સિવાય બીજું કંઈ  નજરે નહીં પડે. વિનોબાજી અર્જુનથી સાવ બીજા છેડા  ઉપર રહીને આપણને કહે છે કે, ‘અર્જુને વિરાટ સ્વરૂપ માટે ભલે પ્રાર્થના કરી ને એણે જોયું, પણ હું અને તમે તો આખું વિરાટ સ્વરૂપ જોઈ શકીએ એવી આપણી શક્તિ જ નથી.’ સ્વામી સચ્ચિદાનંદજી તો એવું પણ કહે છે કે વિરાટ સ્વરૂપ જોવા જઈએ તો આપણે તો ભયભીત થઈ ઉઠીએ. એટલે આપણે તો અર્જુનની દિવ્ય દ્રષ્ટિથી જોવાયેલું અને સંજયની દિવ્ય દ્રષ્ટિથી વર્ણવાયેલું જે વિશ્વરૂપ દર્શન છે એને જ માન્ય ગણીને આગળ વધવાનું  છે. એના જ દર્શનથી સંતૃપ્ત થવાનું છે. 

ત્રણેય લોક ભયભીત છે એવું વીસમાં શ્લોકમાં કહેવામાં આવ્યું એ વાત સંદર્ભે  સ્વામીશ્રી સચ્ચિદાનંદજી પણ કહે છે કે,  આ સ્વરૂપ જાણ્યા પછી તો ત્રણેય લોકની અંદર એક ભય પ્રાપ્ત થયો છે કે આપણે જેને ભગવાન કૃષ્ણ કહીએ છીએ એનું આ વિરાટ સ્વરૂપ ? આવું ? એટલે અર્જુન કહે છે કે, સમસ્ત દેવતાના સમૂહો આપમાં જ પ્રવેશ કરી રહ્યા છે. અને બીજા કેટલાક ભયભીત થઈને હાથ જોડીને આપની સ્તુતિ કરે છે. મહર્ષિ અને સિદ્ધોના સમુદાયો ‘કલ્યાણ થાઓ, કલ્યાણ થાઓ’ એમ કહીને ઉત્તમ સ્તોત્રો  દ્વારા આપની સ્તુતિ કરે છે. અનેક દિવ્ય સમુદાયો વિસ્મિત થઈને આપને જોઈ રહ્યા છે. 

એક પછી એક અર્જુન વિષરૂપ દર્શન કરતો જાય છે અને તેની સ્તુતિ કરતો જાય છે. અર્જુનની સ્થિતિ મોં ખોલતા પતાસું મળ્યા જેવી થઈ ગઈ છે.

‘હે ઈશ્વર, જે રૂપમાં તમારો બધોયે મહાન પ્રભાવ પ્રગટ થયો છે એવું રૂપ મને નજરોનજર જોવાનું મળે એવું કરો.’

ભદ્રાયુ વછરાજાની                                           bhadrayu2@gmail.com

                                          (42)                                                   

આ અગાઉ દસમા અધ્યાયમાં આપણને સમજાયું છે કે ,

‘પહેલાં સહેજે વર્તાઈ આવે એવો મોટો,,,પછી નાનો,,પહેલાં સાદો ને પછી ભેગવાળો,,,, એમ સર્વ વસ્તુઓમાં રહેલા પરમાત્માને જોવો,,તેનો સાક્ષાત્કાર કરવો,,, રાત અને દિવસ અભ્યાસ જારી રાખી આખાયે વિશ્વને આત્મરૂપ જોતા શીખવું.’

શ્રીમદ ગીતાજીનો અગિયારમો અધ્યાય એટલે વિશ્વરૂપદર્શનયોગ,  સહજતાથી તેને વિરાટદર્શન તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ અધ્યાયમાં ભગવાને પ્રત્યક્ષ પોતાનું રૂપ બતાવી અર્જુન પર પરમ કૃપા પ્રગટ કરી છે. અર્જુને ભગવાનને કહ્યું, ‘હે ઈશ્વર, તમારું  પેલું સંપૂર્ણ રૂપ જોઉં એમ મને થાય છે. જે રૂપમાં તમારો બધોયે મહાન પ્રભાવ પ્રગટ થયો છે એવું રૂપ મને નજરોનજર જોવાનું મળે એવું કરો,’ આમ અર્જુને વિશ્વરૂપદર્શનની માંગણી કરી. 

આપણું જગત એ વિશ્વનો એક નાનો સરખો ભાગ છે. વિશ્વ સાથે સરખાવીને જોઈએ તો આપણને ઘણું મોટું લાગનારું આ જગત અત્યંત તુચ્છ વસ્તુ છે, એમ જણાશે. આ જે અનંત સૃષ્ટિ ઉપર, નીચે અને સર્વત્ર ફેલાયેલી છે તેનો નાનો સરખો ટુકડો તે આ જગત છે,,આપણને ભલે તે વિશાળ લાગે. જગત જેનો નાનકો ભાગ છે તે વિશાળ વિશ્વનું દર્શન તો વિરાટ જ હોય ને ?? 

અહીં કુલ પંચાવન શ્લોકો છે, જેમાં ભગવાન, અર્જુન અને સંજય એમ ત્રિપદીમાં સંવાદ ચાલે  છે. જેમાં શ્રી ભગવાન તો કેવળ દસ જ શ્લોક બોલ્યા છે. સંજયે દુભાષિયા પણું નીભવવા આઠ જ શ્લોકનો ઉપયોગ કર્યો છે, જયારે બાકીના સાડત્રીસ શ્લોક તો અર્જુન જ બોલે છે !! ભગવાનના વિરાટદર્શનમાં શું શું જોવું છે તેની કલ્પના કરીને અર્જુન ભગવાનને કહે છે કે, મારે તમારું  આ અને પેલું અને તે અને અન્ય એવું રૂપ જોવું છે.

અહીં યાદ રાખીએ કે ભગવાન સમક્ષ માંગણી કરી ત્યારે શ્રી ભગવાન પોતાનું વિરાટદર્શન કરાવવા તૈયાર થાય છે.

પહેલા ચાર  શ્લોકોમાં અર્જુન કહે છે ::

મારા અનુગ્રહ અર્થે જે તમે આધ્યત્મજ્ઞાનનું 

પરં ગૂઢ઼ કહ્યું તેથી મારો એ મોહ તો ગયો…1     

ભૂતોના જન્મ ને નાશ મેં સવિસ્તાર સાંભળ્યા,

તેમ અક્ષય માહાત્મ્ય, તમારા મુખથી પ્રભુ !….2

નિજને વર્ણવો જેમ, તેવું જ, પરમેશ્વર !

ઈશ્વરી રૂપ જોવાને ઈચ્છું છું, પુરુષોત્તમ ! ….3

મારે તે રૂપને જોવું શક્ય જો માનતા, પ્રભુ !

તો, યોગેશ્વર, દેખાડો નિજ અવ્યય રૂપ તે…..4

એક અધિકારી શિષ્ય તરીકે અર્જુન સૌ પ્રથમ  પોતાને શો લાભ અત્યાર સુધી થયો  છે તે કહે છે અને પછી હળવેકથી વિનયપૂર્વક કહે છે કે, ‘જો આપને  યોગ્ય લાગે તો મને આપનું  અવ્યય રૂપ દેખાડો.’ દસ અધ્યાય સુધીમાં અર્જુન હવે નક્કી કરી શક્યો છે કે, યુદ્ધ તો લડવું પડશે અને મને આના માટે  મારો સખા અને હાલનો મારો સારથી સલાહ આપે છે તે ભારે સક્ષમ વ્યક્તિત્વ તો છે જ..

ભગવાન વાતમાં થોડું મોણ નાખતાં આરંભે કહે છે કે,”મારા તો સેંકડો ને હજારો રૂપ છે. મારા રૂપના ઘણા પ્રકાર છે, આકાર છે અને વર્ણ પણ છે. અરે એમાં ઘણા આશ્ચર્યો પણ છે. તને ખ્યાલ છે કે મારા દેહમાં આજે અહીં એકસાથે સમગ્ર સચરાચર જગત આખું હાજર છે, પણ હા,,,એક શરત છે…” 

મને તારા જ આ નેત્રે નહીં જોઈ શકીશ તું 

દિવ્ય દૃષ્ટિ તને આપું, ઈશ્વરી યોગ જો મુજ…8

ભગવાને શરત એવી રીતે મૂકી કે અર્જુને તે સ્વીકારી એમ પણ ભગવાને માની લીધું. જો કે, ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ પોતાના આ વિરાટ રૂપને સર્વ દ્રશ્ય બનાવવા ઇચ્છતા ન હતા, એ લાભ તો કેવળ અને કેવળ સ્વયં સખા અર્જુનને જ મળે તે માટે તેઓએ અર્જુન ને દિવ્ય દ્રષ્ટિ આપી. સંજય પાસે તો પહેલેથી દિવ્ય દ્રષ્ટિ હતી જ. એટલે એ રીતે ભગવાનનાં  વિશ્વરૂપદર્શનનો સીધો લાભ અર્જુન અને સંજયને મળ્યો અને બાકી સૌને સંજયવાણીથી મળ્યો. 

શ્રી વ્યાસજીએ અહીં જાણી જોઈને દિવ્ય દ્રષ્ટિવાળું ત્રીજું પાત્ર હાજર રાખ્યું છે. કારણ સંજય ધૃતરાષ્ટ્રને લાઈવ કોમેન્ટરી આપી રહ્યો છે અને તેના દ્વારા વ્યાસજી આપણને પણ વિરાટદર્શનથી લાભાન્વિત કરે છે. દિવ્ય ચક્ષુ આપ્યા પછીના છ શ્લોકમાં સંજય મારફતે આપણને ભગવાનના વિરાટ રૂપનું મોટું મોટું વર્ણન સાંભળવા મળે છે. સંજય આરંભે જ બે શબ્દો ઉચ્ચારે છે તેની આપણે નોંધ લેવી જોઈએ. મહાયોગેશ્વર અને ઈશ્વરી રૂપ. એટલે કે આ હવે કેવળ કૃષ્ણ નથી, પરંતુ એ મહાયોગેશ્વર છે અને તેનું રૂપ કોઈ રીતે સામાન્ય નથી પરંતુ એ ઈશ્વરી રૂપ છે. વળી, અર્જુનને પોતાના પક્ષના નામ પાર્થથી અહીં ઉચ્ચારાયો છે. સંજય કહે છે, “તેઓને ઘણા મોઢા છે, ઘણી આંખો છે, ઘણું અદભુત રૂપ છે. તેમણે  દિવ્ય આભૂષણો પહેર્યા છે તો કેટલાય  દિવ્ય આયુધોથી તેઓ સજ્જ છે. દિવ્ય માળા -વસ્ત્રો ધારણ કરેલ  છે અને દિવ્ય ગંધની અર્ચા ઓથી સૌને આશ્ચ્ર્યમાં મૂકી દે તેવું વિશ્વવ્યાપક દેવનું પૂર્ણ સવરૂપ પાર્થની  સમક્ષ છે, મહારાજ.”

ભગવાન શ્રીકૃષ્ણએ અહીં અહમભાવ નહીં, પણ આપણા માટે દર્શનભાવ ઉભો કર્યો છે. 

ભદ્રાયુ વછરાજાની                               bhadrayu2@gmail.com 

(41)

વિનોબાજી દસમા અધ્યાયને વધુ સ્પષ્ટ કરતા કરતા આપણને કેટલાક પગથિયાં આપે છે. માણસમાં રહેલો પરમેશ્વર કેવો છે અને એને કેમ ઓળખી શકાય ?  તેઓ બહુ જ સુંદર મજાના ઉદાહરણથી આ વાત આપણને સમજાવે છે. મા શબ્દથી  ચડિયાતો બીજો શબ્દ ક્યાં છે ? મા એ સહેજે ઓળખાઈ આવે એવો પહેલો અક્ષર છે. મા, બાપ, ગુરુ અને સંતોમાં પરમેશ્વરને જુઓ. તેવી જ રીતે નાનાં બાળકોમાં પણ પરમેશ્વર જોતાં આવડી જાય તો કેવું મજાનું ! ધ્રુવ, પ્રહલાદ, નચિકેતા, સનક, સનંદન, સનકુમાર, બધાંયે નાનાં નાનાં બાળક હતાં. પણ પુરાણકારોને અને વ્યાસજી વગેરેને એમને ક્યાં મૂકીએ ને ક્યાં ન મૂકીએ એવું થયા કરે છે. શુકદેવ અને શંકરાચાર્ય બાળપણથી વિરક્ત હતા. જ્ઞાનદેવ પણ તેવા જ હતા. એ બધાંયે બાળકો. પણ તેમનામાં જે શુદ્ધ સ્વરૂપે પરમેશ્વરનો અવતાર થયો છે તેવો  શુદ્ધ સ્વરૂપે તે બીજે પ્રગટ થયો નથી.

ઈશુને બાળકોનું ખૂબ ખેંચાણ હતું. એક વખતે તેમના એક શિષ્યે તેમને પૂછ્યું, “તમે હંમેશ ઈશ્વરના રાજ્યની વાતો કરો છો. એ ઈશ્વરના રાજયમાં પ્રવેશ કોને મળશે?” પાસે જ એક છોકરું હતું. ઈશુએ તેને મેજ પર ઊભું રાખીને કહ્યું. “આ બાળકના જેવા જે હશે તેમનો ત્યાં પ્રવેશ થશે.” ઈશુએ જે કહ્યું છે તે સત્ય છે.

રામદાસ સ્વામી એક વખત બાળકો સાથે રમતા હતા. છોકરાંઓની સાથે સમર્થને રમતા જોઈ કેટલાક પીઢ લોકોને નવાઈ લાગી. તેમાંના એકે તેમને પૂછયું, “અરે, આજે આપ આ શું કરો છો ?સમર્થે કહ્યું, “ઉંમરે જે છોકરા જેવા હતા તે મોટા થઈ ગયા અને જે ઉંમરે જે મોટા હતા તે ચોર થઈને રહ્યા.” ઉંમર વધે છે તેની સાથે માણસને શિંગડાં ફૂટે છે, પછી ઇશ્વરનું સ્મરણ સરખું થતું નથી. નાના બાળકના મન પર કોઈ જાતના થર બાઝેલા હોતા નથી. તેની બુદ્ધિ નિર્મળ હોય છે. બાળકને શીખવાય છે કે, “જૂઠું ન બોલવું.” તે સામો પૂછે છે, “જૂઠું બોલવું એટલે શું કહેવું ?” પછી તેને સિદ્ધાંત સમજાવવામાં આવે છે, “જેવું હોય તેવું કહેવું.” તે બાળકને બિચારાને મૂંઝવણ થાય છે. જેવું હોય તેવું કહેવાની રીત કરતા બીજી પણ કોઈ રીત છે કે શું? જેવું ન હોય તેવું કહેવું કેવી રીતે? ચોરસને ચોરસ કહેજે, ગોળ ન કહીશ એવું શીખવવા જેવી એ વાત થઈ. બાળકને નવાઈ થાય છે. બાળકો વિશુદ્ધ પરમેશ્વરની મૂર્તિ છે, મોટાં માણસો તેમને ખોટું શિક્ષણ આપે છે. ટૂંકમાં, મા, બાપ, ગુરુ, સંતો, બાળકો એ બધાંમાં આપણને પરમેશ્વર જોતાં ન આવડ્યું તો પછી તે ક્યા રૂપમાં દેખાશે ? પરમેશ્વરનાં ચડિયાતાં સ્વરૂપો બીજાં નથી. પરમેશ્વરનાં આ સાદા, સૌમ્ય રૂપો પહેલાં શીખવાં. એ બધે ઠેકાણે પરમેશ્વર નજરે તરી આવે એવા મોટા અક્ષરે લખેલો છે.

પછીની વાતમાં કહે છે સૃષ્ટિમાં રહેલો પરમેશ્વર જુઓ. સૃષ્ટિમાં છેક પહેલી ઉષા અને સૂર્યોદયની આગળ પ્રગટ થનારી એ દિવ્ય પ્રભાથી વિનોબાજી સૃષ્ટિમાં પરમેશ્વરને જોવાની શરૂઆત કરે છે. આપણને વૈદિક ઋષિએ કહ્યું હતું કે, પરમેશ્વરનો સંદેશો લઈને આવનારી એવી જે તું, તને જોઈને પરમેશ્વરરૂપ મારે ગળે ન ઉતરે તો તારું રૂપ મને ન સમજાય તો પરમેશ્વરને બીજું કોણ મને સમજાવી શકવાનું હતું ?  આવું સુંદર રૂપ ધારણ કરતી ઉષા ત્યાં ખડી છે પણ આપણી દ્રષ્ટિ ત્યાં જાય તો પરમેશ્વર દેખાય ?!?  ત્યાર પછી સૂર્ય માટેની વાત, ત્યાર પછી પાવની ગંગામાં ઈશ્વરને જોવાની વાત, પેલા વાયરાઓમાં દેખાતો અને સતત હાજર રહેતો ઈશ્વર જોવાની વાત, વેદના અગ્નિની ઉપાસનામાં ઈશ્વરને જોવાની વાત, અગ્નિને નારાયણ તરીકે સ્વીકારવાની વાત.. આમ ધીરે ધીરે કરતા એકોએક સૃષ્ટિના તત્વોમાં આપણને  ઈશ્વર દેખાવો જોઈએ.

વિનોબાજી પછી પ્રાણીઓમાં રહેલા ઈશ્વરની વાત કરે છે. આપણું કામકાજ કરનારા પેલા ઢોર, પેલી ગાય કેટલી બધી વત્સલ, માયાળુ અને પ્રેમાળ છે. પોતાના વાછરડાને સારું બબ્બે બબ્બે ત્રણ ત્રણ માઈલથી સીમમાંથી અને વગડામાંથી તે દોડતી આવે છે. એવી જ નદીઓ ચાલતી જાય છે. ઋષિ નદીને કહે છે, હે દેવી દૂધના જેવું પવિત્ર પાવનને મધુર એવું પાણી લઈને આવનારી તું ધેનુના જેવી છે. ગાયથી જેમ વનમાં રહેવાતું નથી તેમ તમે નદીઓ પણ ડુંગરોમાં રહી શકતી નથી. તમે કુદકા મારતી તરસ્યા બાળકોને મળવા આવો છો. વત્સલ ગાયને રૂપે ભગવાન આપણા આંગણામાં ઉભો છે. પેલો ઘોડો કેટલો ઉમદા, કેટલો પ્રામાણિક અને ધણીને કેટલો વફાદાર. આ ઘોડામાં આપણે ઈશ્વરને જોયો છે ? અને હા સિંહ.,સિંહ એટલે આપણને હજુ પણ આશ્ચર્ય પમાડે એવું એ પ્રાણી છે. સિંહ એ પરમેશ્વરની પાવન વિભૂતિ છે એવું લાગે તેવું પ્રાણી છે. એંડ્રૉક્લિસ અને સિંહની વાત વિનોબાજી કહે છે મેં બચપણમાં વાંચેલી. કેવી મજાની વાર્તા છે. તે ભૂખ્યો સિંહ એંડ્રોકલીસના પહેલાના ઉપકાર યાદ કરીને  તેનો દોસ્ત બની જાય છે અને તેના પગ ચાટવા માંડે છે. આ શું છે ? એંડ્રોકલીસે સિંહમાં પરમેશ્વરને જોયો હતો. શંકરની પાસે સિંહ હંમેશા હોય છે. સિંહ ભગવાનની દિવ્ય વિભૂતિ છે. અને વાઘની શું મજા ઓછી છે ? તેનામાં ઘણું ઈશ્વરી તેજ પ્રગટ થયું છે. આમ કરતા કરતા વિનોબાજી સાપની સાથે આપણી દોસ્તી કરાવે છે અને છેલ્લે તો થાકી હારીને એમ કહે છે કે, આવી કેટલી વાત તમને ગણાવું. રામાયણનો  આખો સાર આવી જાતની રમણીય કલ્પનાઓમાં સમાયેલો છે. રામાયણમાં પિતા પુત્રનો પ્રેમ, મા દીકરાનો પ્રેમ, ભાઈ ભાઈ વચ્ચેનો પ્રેમ, પતિ પત્ની વચ્ચેનો પ્રેમ બધું છે. રામની વાનરો સાથેની દોસ્તી થઇ એટલા ખાતર  આપણે નાના નાના જીવના પરિચયમાં આવ્યા અને આપણને ખ્યાલ આવ્યો કે પ્રત્યેક જીવમાં ભગવાન બેઠા છે.

એક વિચિત્ર શીર્ષક બાંધીને વિનોબાજી કહે છે કે, દુર્જનમાં પણ પરમેશ્વરનું દર્શન કરવું. સૃષ્ટિના વિવિધ રૂપો તો ખરા. પણ સાથે સાથે અર્થ એવો રાખવાનો કે દુર્જન વ્યક્તિ છે,  ડાકુઓની સરદાર છે, ક્રૂર છે, હિંસક લોકો છે, ઠગ છે, દુષ્ટ છે, ચોર છે પણ ના, બધાય બ્રહ્મ છે. વેદમાં કહ્યું કે,

નમો નમઃ સ્તેનાનં પતયે નમો નમઃ 

નમઃ પુંજિષ્ઠયેભ્યો નમો નિષાદેભય: 

બ્રહ્મ દાશા બ્રહ્મ દાસા બ્રહ્મેમે કિતવા: 

સૌને નમસ્કાર કરો. એનો અર્થ એટલો કે સહેલા અક્ષરો પચાવ્યા, તેમ અઘરા અક્ષરો પણ પચાવવાના,. સ્થૂળ અને સૂક્ષ્મ, સાદું અને ભેગવાળું, સહેલા અક્ષરો અને જોડાક્ષરો ઓળખતા શીખવાના,.છેવટે પરમેશ્વર વગરનું એક પણ સ્થળ નથી તેની આપણે પાકેપાકી અનુભૂત થાય ત્યાં સુધી બધું આત્મસાત કરતા રહેવાનું. સૌની એક સરખી રીતે સંભાળી રાખનારો  કૃપાળુ, જ્ઞાન વત્સલ, જ્ઞાન મૂર્તિ, સમર્થ, પાવન, સુંદર એવો પરમાત્મા સર્વેની આસપાસ સર્વત્ર ઉભો છે. એવો સાર આ દસમા અધ્યાયમાં આપણી સમક્ષ છે. ભગવાન શ્રીકૃષ્ણએ  અહીં અહમભાવ નહીં, પણ આપણા માટે દર્શનભાવ ઉભો કર્યો છે.  આપણને ઈશ્વર એ કહેવા માંગે છે કે, હું ક્યાં નથી ? તમે શોધ શોધ ન કરો. મોકો કહા ઢૂંઢે રે બંદે, મેં તો તેરે પાસ મેં. ક્યાં છે ઈશ્વર ? બધે જ ઈશ્વર છે.

‘હે ભગવાન, આપના લીલામય સ્વરૂપને નથી તો દાનવો જાણતા કે નથી દેવતા પણ જાણતા.’

ભદ્રાયુ વછરાજાની                                       bhadrayu2@gmail.com

                                              (40)

ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ જયારે એમ કહે છે કે,  ‘મુજ વાસુદેવમાં તેઓ નિરંતર રમ્યા કરે છે’, ત્યારે તે યાદીમાં તેઓ આટલા વ્યક્તિત્વોને જોડે છે:

૧) નિરંતર મારામાં મન પરોવી રાખનારા

૨) મારામાં જ પ્રાણોને અર્પણ કરી રાખનારા ભક્તજનો

૩) મારી ભક્તિની ચર્ચા દ્વારા પરસ્પર મારા પ્રભાવને ઓળખાવતા

૪) ગુણ અને પ્રભાવ સહિત મારું કથન નિત્ય, નિરંતર સંતોષી રહેનારા છે એ સદાય મારામાં જ રહે  છે.

ભગવાન કહે છે કે, “નિરંતર  મારા ધ્યાન વગેરેમાં પરોવાયેલા હોય અને પ્રેમથી ભજનારા હોય એ ભક્તોને હું એવો તત્વજ્ઞાન રૂપી યોગ આપું છું કે જેનાથી એ ભક્તો મને જ પામે છે. તમે જો પૂર્ણ રીતે સમર્પિત થાઓ તો ઈશ્વર પણ પૂર્ણરૂપે તમારી પાસે આવી વસે છે.” ભગવાન કહે છે કે,  “હે અર્જુન, મેં હમણાં વર્ણવ્યા તે અનુગ્રહ કરવા માટે એમના અંત:કરણમાં રહેલો હું પોતે જ એમના અજ્ઞાનથી જન્મ થયેલા અંધકારને ઝળહળતા તત્વજ્ઞાનરૂપી દિપક દ્વારા નષ્ટ કરવાની જવાબદારી લઉં છું.” અર્જુન બોલ્યા કે, ‘ભગવાન આપની બધી વાત સાચી છે. હું સંમત છું. આપ પરબ્રહ્મ છો, પરમધામ છો, પરમપવિત્ર છો, કારણ કે આપને બધા જ ઋષિજનો, સનાતન દિવ્ય પુરુષો, દેવોના આદિદેવ અજન્મા અને સર્વવ્યાપી કહે છે, એવું જ દેવર્ષિ નારદ, અસિત, દેવલઋષિ મહર્ષિ વ્યાસ પણ કહે છે. અને આપે મને પણ કહ્યું છે તો હવે હે કેશવ,  મને આપ જે કંઈ  કહી રહ્યા છો એ સઘળું હું સત્ય માનું છું. હે ભગવાન, આપના લીલામય સ્વરૂપને નથી તો દાનવો જાણતા કે નથી દેવતા પણ જાણતા. આપ કહો છો તે શબ્દો  બધા બરાબર છે પણ આપ કેટલી લીલા કરો છો અને લીલામય સ્વરૂપ શું છે તે કોઈ જાણતું નથી. તેથી હે સર્વના સર્જનહાર, હે સર્વભૂતોનાં ઈશ્વર, હે દેવોના દેવ, હે જગતના સ્વામી, હે પુરષોતમ, આપ પોતે પોતાના વડે પોતાને જાણો છો પણ આપ પોતાની એ દિવ્ય વિભૂતિઓને સંપૂર્ણ કહેવા સમર્થ છો, જે વિભૂતિઓ દ્વારા આપ સકળ લોકોને વ્યાપી રહ્યા છો.’  અર્જુન કહે છે હે યોગેશ્વર,  હું ક્યાં પ્રકારે નિરંતર ચિંતન કરતો આપને જાણી શકું ? આપ ક્યા ક્યા ભાવોમાં મારા વડે ચિંતન કરવા યોગ્ય છો આ મને સમજાવો. હે જનાર્દન, પોતાની યોગશક્તિને અને વિભૂતિને હજી પણ વિસ્તારથી કહો, મને અસંતોષ રહે છે. આપના અમૃત જેવા વચનોને સાંભળતા મને જાણે તૃપ્તિ જ થતી નથી. મારી સાંભળવાની ઉત્કંઠા હજીયે વધતી જ રહે છે એટલે હે જનાર્દન, આપની આ લીલા સ્વરૂપની અને સમગ્ર વિભુતિતત્વની વાત વર્ણનપૂર્વક મને કહો.’ 

શ્રી ભગવાન કહે છે, “કુરુશ્રેષ્ઠ,  હવે હું જે મારી દિવ્ય વિભૂતિઓ છે એને તારા માટે મુખ્ય મુખ્ય રૂપે કહું છું. કારણકે મારા વિસ્તારનો તો અંત જ નથી. કેટલું કહું તને ! કેટલું ન કહું પણ મુખ્ય મુખ્ય વિભૂતિઓ મારી દિવ્ય વિભૂતિઓ છે તેનો ટૂંકમાં સાર આપું.” એ કહે છે કે, તેં  તો નિંદ્રાને ત્યજી છે. એ નિંદ્રાને જીતનારા અર્જુન, હું સઘળા ભૂતોના હૃદયમાં રહેલો સૌનો આત્મા છું. સર્વભૂતિનો આદિ હું છું, મધ્ય હું છું અને અંત પણ હું જ છું. હું અદિતિના બાર પુત્રોમાં વિષ્ણુ અને જ્યોતિઓમાં અંશુમાલિ સૂર્ય છું. તથા ૪૯ વાયુદેવતાઓનું તેજ અને નક્ષત્રોનો અધિપતિ ચંદ્રમા હું પોતે છું.”  ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ પૂર્ણ સ્વરૂપે પોતાનું વર્ણન કરતા જાય છે અને કહે છે કે, “વેદોમાં સામવેદ હું છું, દેવોમાં ઇન્દ્ર હું છું, ઇન્દ્રિયોમાં મન હું છું અને પ્રાણીઓની ચેતના એટલે કે એની જીવન શક્તિ જ હું છું. (આ પ્રાણીમાં આપણે પણ આવી જઈએ.) હું ૧૧ રુદ્રમા શંકર છું. યક્ષ અને રાક્ષસોમાં ધનનો સ્વામી કુબેર છું. હું ૮ વસુઓમાં અગ્નિ છું. અને શિખરોવાળા પર્વતોમાં મેરુ પર્વત હું છું. પુરોહિતોનો મુખ્ય બૃહસ્પતિ હું છું, તું મને એ રીતે ઓળખ. હે અર્જુન, હું સેનાપતિઓમાં સ્કંદ  અને જળાશયોમાં વિશાળ સમુદ્ર છું.  હું મહર્ષિઓમાં ભૃગુ  અને અર્થબોધક શબ્દોમાં એક અક્ષર ૐકાર છું. સર્વ પ્રકારના યજ્ઞોમાં જપ યજ્ઞ અને સ્થાવરોમાં હિમાલય હું છું.” (આ જપયજ્ઞ શબ્દ આવ્યો એના વિષે એક જ વાક્યમાં એટલું ઉમેરવું પડે કે, કળિયુગની અંદર કોનો મહિમા વધશે ? ત્યારે જવાબમાં કહેવાયું છે કે, કળિયુગમાં નામજપનો એટલે જે જપયજ્ઞનો બરાબર મહિમા વધશે કારણ કે કર્મો દ્વારા, વચન દ્વારા જે નહીં થઇ શકે એ સતત જપ એટલે કે ઈશ્વર સ્મરણથી થઇ શકશે.) ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ કહે છે કે, “બધા વૃક્ષોની વાત કર તો પીપળાનું વૃક્ષ હું છું, દેવર્ષિઓની વાત કર તો નારદમુનિ હું છું. ગંધર્વોમાં ચિત્રરથ હું છું અને સિધ્ધો થઇ ગયા એમાં કપિલમુનિ પણ હું છું. તું એમ કહે છે પ્રાણીમાત્રમાં હું વસું  છું. અશ્વોમાં અમૃતની સાથે ઉદ્ભવેલો ઉચ્ચે:શ્ર્વા નામનો અશ્વ હું છું. ગજેન્દ્રો એટલે કે હાથીઓમાં ઐરાવત નામનો હાથી હું છું અને મનુષ્યમાં રાજા હું છું, માટે એ રીતે તું મને ઓળખ. હું શસ્ત્રોમાં વજ્ર  અને ગાયોમાં કામધેનુ છું. શાસ્ત્રોક્ત પ્રકારે સંતાનની ઉત્પત્તિનો જે હેતુ છે એ કામદેવ છું. (શાસ્ત્રોક્ત પ્રકારે બરાબર અહીં સમજવું પડશે. ‘શાસ્ત્રોક્ત પ્રકારે સંતાનની ઉત્પત્તિનો હેતુ છે એ કામદેવ હું છું.’ અશાસ્ત્રીય રીતે જો વાસના પૂરી કરવા કામનો ઉપયોગ કરવામાં આવે તો એમાં એ નથી. આ સ્પષ્ટતા ખાસ જાણી લેવા જેવી છે.) સર્પોમાં સર્પરાજ વાસુકી હું છું. નાગોમાં શેષનાગ અને જળચરોનો અધિપતિ વરુણદેવતા હું છું. તેમજ પિતૃઓમાં અર્યમા  નામનો પિતૃ અને શાસન કરનારાઓમાં યમરાજ હું છું. (નાગ અને સર્પ એ બે પ્રકારની સર્પોની જ જાતિઓ છે.) ભગવાન કહે છે, “કેટલું જાણવું છે તારે.? હું દૈત્યોમાં પ્રહલાદ છું અને ગણના કરનારાઓનો  સમય છું. પશુઓમાં મૃગરાજ સિંહ છું અને પ્રાણીઓમાં હું ગરુડ છું. હું પાવન કરનારાઓમાં વાયુ, શસ્ત્રધારીઓમાં શ્રી રામ છું, માછલીઓમાં મગર છું અને નદીઓમાં ભાગીરથી ગંગાજી હું છું. હે અર્જુન, આ  બધી જ સૃષ્ટિનો આદિ કહે , અંત કહે કે મધ્ય કહે જે કહે તે બધું હું છું. વિદ્યાઓમાં અધ્યાત્મ વિદ્યા એટલે કે બ્રહ્મ વિદ્યા અને પરસ્પર વાત કરનારાઓનો તત્વ નિર્ણયને માટે કરવામાં આવતો વાદ હું છું. અક્ષરોમાં આકાર છું, સમાસોમાં દ્વંદ્વ સમાસ છું, અક્ષયકાળ એટલે કે કાળનો ય મહાકાળ અને સર્વ તરફ મુખ ધરાવનાર વિરાટ સ્વરૂપે સૌનું ભરણપોષણ કરનાર કોઈ નથી, પણ  હું છું.”

શ્રીમદ ગીતાનો દસમો અધ્યાય વિભૂતિ યોગ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે અને તેમાં શ્રી ભગવાનની  એક દિવ્ય વિભૂતિ તરીકે ઓળખાણ થાય છે.

ભદ્રાયુ વછરાજાની                                 bhadrayu2@gmail.com

                                            (39) 

આપણે ગીતાના દસમા અધ્યાયમાં પ્રવેશ કરી રહ્યા છીએ ત્યારે આગળના નવ અધ્યાય કે જેમાં ગીતાનો અડધો ભાગ સમાયો છે તેને ફરી એકવાર વિહંગાવલોકનથી જાણી લઈએ.

પહેલા અધ્યાયમાં ગીતા મોહ નાશને અર્થે અને સ્વધર્મની પ્રવૃત્તિમાં પ્રેરવાને અર્થે આપણને વાત કરે છે. બીજા અધ્યાયમાં જીવનના સિદ્ધાંત કર્મયોગ અને સ્થિતપ્રજ્ઞ એ બધાનું આપણને દર્શન થાય છે. ત્રીજો, ચોથો અને પાંચમો એ ત્રણ અધ્યાયોમાં કર્મ, વિકર્મ અને અકર્મ બાબતોનો ખુલાસો કર્યો છે. કર્મ એટલે સ્વધર્મનું આચરણ કરવું તે, વિકર્મ એટલે સ્વધર્મનું આચરણ બહાર ચાલે ત્યારે અંદરનું માનસિક કર્મ તેને સહાય કરવા ચાલે એ વિકર્મ છે. અને કર્મ વિકર્મ બંને એકરૂપ થતા ચિત્તની પૂર્ણ શુદ્ધિ થાય, વાસનાઓ શમી જાય ત્યારે આવે તે અકર્મ દશા છે. અકર્મ દશા એ અંતિમ સાધ્ય છે. આ સ્થિતિને  જ મોક્ષ કહેવામાં આવ્યો છે.. તેથી ગીતાના પહેલા પાંચ અધ્યાય સુધીમાં જીવનનો સઘળો શાસ્ત્રાર્થ પૂરો થઇ ગયો છે.

હવે છઠ્ઠા અધ્યાયમાં ચિત્તની એકાગ્રતાને ધ્યાન યોગ બતાવી, અભ્યાસ અને વૈરાગ્યનો સાર  આપણને સમજવવામાં આવ્યો છે. સાતમા અધ્યાયમાં ભક્તિનું વિશાળ અને મહાન સાધન આપણને બતાવ્યું છે. વિનોબાજી  સાતમા અધ્યાયને પ્રપત્તિયોગ કહે છે,  તો આઠમાં અધ્યાયને સાતત્ય યોગ કહે છે. તેઓ એવું કહે છે કે,  ક્યાં સુધી સાધના કર્યા કરવી ? એવું નિરાશ થઈને કે કંટાળીને કહેવાનું હોય નહીં, ફળ હાથમાં ન આવે ત્યાં સુધી સાધના ચાલુ જ રાખવાની છે.

આ સાતત્યયોગની વાત કર્યા પછી નવમા અધ્યાયમાં તદ્દન સાદી છતાં જીવનનો આખો રંગ પલ્ટી નાખનારી વસ્તુ ભગવાને આપી અને એ છે રાજયોગ. જે જે કર્મો ક્ષણે ક્ષણે થયા કરે તે બધાને ઈશ્વરાર્પણ કર,  એમ નવમો અધ્યાય આપણને કહે છે. આ એક જ વાતથી શાસ્ત્ર સાધન બધાએ કર્મો, વિકર્મો બધું ડૂબી જાય છે. અને સર્વ કર્મ સાધના આ સમર્પણ યોગમાં ડૂબી ગઈ. સમર્પણ યોગ એટલે રાજયોગ.

હવે દસમા અધ્યાયની શરૂઆત થાય છે. દસમા અધ્યાયમાં કુલ ૪૨ શ્લોકો છે. અને આ ૪૨ શ્લોકોને આપણે  ત્રણ ભાગમાં અવશ્ય વહેંચી શકીએ.  દસમા અધ્યાયને  વિભૂતિ યોગ કહેવામાં આવ્યો છે.  એમને જો સમજવા માટે સરળ બનાવવું હોય તો આપણે એને ત્રણ ભાગમાં મૂકી શકીએ. પહેલા ભાગની અંદર પરમ પવિત્ર વાણીની વાત થઇ છે. વાણી દ્વારા આપણી ઘણી બધી શંકાઓ સ્પષ્ટ થઇ જાય. ઈશ્વર અહીં આપણને ખાતરી પણ આપે છે કે, આ બધું મેં જાણ્યું છે, સમજ્યું છે અને અનુભવ કર્યો છે, પછી તમને કહું છું.  ભૂતિ, વિભૂતિ અને યોગ એવા ત્રણ નામથી બીજા  ભાગને ઓળખી શકીએ  અને એમાં  મૂળ વ્યાખ્યા આપ્યા પછી આપણને યોગ સુધી લઇ જવાનું કામ આવે  છે. ત્રીજો ભાગ એ વિભૂતિ યોગનો છે જે  ભાગ થોડો વિસ્તૃત છે.  આ ત્રણ ભાગ ૪૨ જેટલા શ્લોકોથી સભર છે. 

શરૂઆત ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ ફરી એકવાર ખાતરી આપીને કરે છે કે,  “ હું જે અત્યારે કહું છું તે મારી પરમ વાણી છે,  હું તારો હિતેચ્છુ છું અને તું મારામાં પ્રેમ શ્રદ્ધાભાવ ધરાવે છે એથી તારા હિત માટે મેં જેટલી પહેલા વાત કરી છે તેમાં તને પ્રીતિ લાગી હોય એવું મને દેખાય છે,  તેથી હું ફરીને ટૂંકમાં તને બધી વસ્તુ કહી જાઉં તે તું ધ્યાનથી સાંભળ.”  એટલે કે, આ દસમા અધ્યાયની શરૂઆત આપણને ફરી એકવાર શ્રદ્ધાપૂર્વક પોતાની વાતને માનવા માટે  પ્રેરે છે. ભગવાન ઉમેરે છે કે, “મારી ઉત્પત્તિને એટલે કે અવતાર ધારણ કરવાની અલૌલિક લીલાને નથી દેવતાઓ જાણતા કે નથી તો મહર્ષિઓ જાણતા. કારણ કે હું સર્વ રીતે દેવતાઓનું અને મહર્ષિઓનું પણ આદિ કારણ છું એટલે કે એમના જન્મનું કારણ એમની ઉત્પત્તિનું કારણ પણ હું છું. જે મને અજન્મા કહે છે, એટલે કે વાસ્તવમાં જન્મ વિનાનો અનાદિ કહે છે, જે સર્વ લોકોના  મહાન ઈશ્વર તત્વથી મને જાણે છે એ અન્ય બધા માણસોમાં એ જ્ઞાની માણસ છે અને એ સર્વ પાપોથી છૂટી જાય છે. નિશ્ચય  કરવાની શક્તિ,  યથાર્થ જ્ઞાન, ક્ષમા, અસંમૂઢતા, સત્ય ઇન્દ્રિયો વશમાં રાખવી, મનનો નિગ્રહ કરવો, સુખ દુઃખ, ઉત્પત્તિ પ્રલય અને ભય અને અભય અહિંસા, સમતા, સંતોષ તપ, દાન, કીર્તિ અને અપકીર્તિ આ પ્રાણીઓના વિવિધ પ્રકારના ભાવ ખરેખર જે દેખાય છે તે મારાથી જ દેખાય છે.” 

“સાત મહર્ષિજનો,  ચાર એમની પણ પૂર્વે થયેલા સનકાદિ અને સ્વંયમભુ આદિ ૧૪ મનુઓ, (આ બધાની વાત આપણા શાસ્ત્રમાં બહુ આવે છે), મારામાં ભાવ રાખનારા આ બધા  મારા સંકલ્પથી જન્મેલા છે. જેમની સંસારમાં આ સઘળી પ્રજા છે.  એટલે કે મહર્ષિ હોય કે સનકાદિ ઋષિઓ હોય એ બધા ભગવાન કહે છે કે, “ મારે લઈને જન્મેલા લોકો છે. જે માણસ મારી પરમ ઐશ્વર્ય સ્વરૂપ વિભૂતિને અને યોગશક્તિને તત્વથી જાણે છે એ નિશ્ચય ભક્તિયોગથી ભરપૂર થઇ જાય છે,  એમાં તારે લેશમાત્ર શંકા રાખવાની જરૂર નથી. હું વાસુદેવ છું અને આખા જગતની ઉત્પત્તિનું કારણ છું અને મારાથી જ સમગ્ર જગત ચેષ્ટા કરે છે. આ પ્રકારે તું  સમજીને શ્રદ્ધા અને ભક્તિ રાખનારા જે બુદ્ધિમાન ભક્તો છે એ મુજ પરમેશ્વરને નિરંતર ભજતાં હોય છે.”

સન્યાસ એટલે અહંકાર પ્રેરિત સાર કર્મોનો ત્યાગ  અને કર્મફળની સાથે આસક્તિનો ત્યાગ.

ભદ્રાયુ વછરાજાની                               bhadrayu2@gmail.com 

                                                 (38)

આપણને હંમેશ  એવી મૂંઝવણ હોય છે કે ભગવાન પાસે તો બધું છે, તેને વળી આપણે શું અર્પણ કરી શકીએ ? ભગવાન આપણી મૂંઝવણનો ઉકેલ આપે છે. મનુષ્ય જે કોઈ સ્થૂળ પદાર્થો અર્પણ કરે તેનું વિશ્વપતિને કોઈ મહત્વ નથી ; પરંતુ તે અર્પણ પાછળ રહેલા પ્રેમ અને ભક્તિને જ ઈશ્વર સ્વીકારે છે, પછી ભલે પત્ર, ફળ, ફૂલ, સોનાનું મંદિર કઈ પણ હોય તેનું મહત્વ નથી. ભગવાન બહુ સ્પષ્ટ છે કે, “શુદ્ધ અંત:કરણવાળા ભક્ત ધ્વરા ભક્તિપૂર્વક અર્પણ કરવામાં આવેલી ભેટનો હું સ્વીકાર છું. તેથી હે કુંતી પુત્ર, તમે જે કંઈ કર્મ કરો છો, જે કંઈ કહો છો, જે કંઈ હવન કરો છો, જે કંઈ દાન આપો છો અને જે કંઈ તપ કરો છો, તે બધું તમે મને અર્પણ કરો. તમે આ પ્રમાણે કરશો તો કર્મના બંધનોથી મુક્ત થઇ જશો અને સન્યાસયોગથી સભર અંત:કરણવાળા બનીને તમે પ્રાપ્ત થઇ જશો,” અહીં સન્યાસ શબ્દની ગીતા વ્યાખ્યા સમજી લેવા જેવી છે. સન્યાસ એટલે સંસાર છોડવાનો નથી પણ, (1) અહંકાર પ્રેરિત સાર કર્મોનો ત્યાગ કરવાનો છે અને (2) કર્મફળની સાથે આસક્તિનો ત્યાગ કરવાનો છે.

આ તકે વિનોબાજીએ ટાંકેલ એક પ્રસંગ જાણવા જેવો છે: 

“નાનપણમાં માને મેં આવી જ શંકા પૂછી હતી. તેણે આપેલો જવાબ હજી મારા કાનમાં ગુંજ્યા કરે છે. મેં માને કહેલું, “આ તો ખાસો સાબૂત હાડકાંનો દેખાય છે. એવાને દાનમાં કંઈ આપીશું તો વ્યસન અને આળસને ખાસું ઉત્તેજન મળશે.” ગીતામાંનો ‘देशे काले च पात्रे च’  દેશ, કાળ ને પાત્ર જોઈ, એ શ્લોક પણ મે ટાંકી બતાવ્યો. માએ કહ્યું, “જે ભિખારી આવેલો તે પરમેશ્વર પોતે હતો. હવે પાત્રાપાત્રતાનો વિચાર કર. ભગવાન શું અપાત્ર છે? પાત્રાપાત્રતાનો વિચાર કરવાનો તને ને મને શો અધિકાર છે? મને લાંબો વિચાર કરવાની જરૂર લાગતી નથી. મારે માટે તે ભગવાન છે.” માના આ ઉત્તરનો જવાબ હજી મને સુઝુયો નથી. બીજાને ભોજન આપતી વખતે તેની લાયકાત-ગેરલાયકાતનો હું વિચાર કરવા બેસું છું. પણ પોતે કોળિયા ગળે ઉતારીએ છીએ ત્યારે આપણને પોતાને અધિકાર છે કે નહીં તેનો વિચાર કદી મનમાં આવતો નથી. જે આપણે આંગણે આવી ઊભો તેને અપશુકનિયાળ ભિખારી જ શા સારું  માનવો? આપણે જેને આપીએ છીએ તે ભગવાન જ છે એવું કેમ ન સમજવું?”

વિનોબાજીના ગીતા પ્રવચનો તો અદભુત છે એવું આપણે અગાઉ પણ કહી ચુક્યા છીએ, પરંતુ તેઓના કેટલાક અવલોકનો તો કાબિલેદાદ છે. તેઓ કહે છે : થોડું પણ મીઠાશભર્યું .અને પછી ઉમેરે છે : “पत्रं पुष्पं फलं तोयम – ગમે તે હો, ભક્તિ હોય એટલે થયું. કેટલું આપ્યું એ સવાલ નથી, કઈ ભાવનાથી આપો છો એ મહત્વનું છે. એકવાર એક પ્રોફેસર ભાઈની સાથે મારે ચર્ચા થઈ. એ હતી શિક્ષણશાસ્ત્રને વિષે. અમારા બેની વચ્ચે વિચારભેદ હતો. આખરે પ્રોફેસર કહ્યું, “અરે, હું અઢાર અઢાર વરસોથી કામ કરું છે.” તો પ્રોફેસરે સમજાવીને કે દલીલથી પોતાની વાત મારે ગળે ઉતારવી જોઈતી હતી. પણ તેમ ન કરતાં હું આટલાં વરસોથી શિક્ષણનું કામ કરું છું એવું તેમણે કહ્યું. ત્યારે મેં વિનોદમાં કહ્યું, “અઢાર વરસ સુધી બળદ ઘાણીમાં ફર્યો હોય તેથી શું તે યંત્રશાસ્ત્રજ્ઞ થઈ જશે કે ?” યંત્રશાસ્ત્રજ્ઞ જુદો છે ને પેલો ચક્કર ફરનારો બળદ જુદો છે. શિક્ષણશાસ્ત્રજ્ઞ જુદો છે ને શિક્ષણની હમાલી કરનારો વેઠિયો જુદો છે. જે સાચો શાસ્ત્રજ્ઞ હશે તે છ જ મહિનામાં એવો અનુભવ મેળવશે કે જે અઢાર અઢાર વરસ સુધી મજૂરી કરનાર વેઠિયાને સમજાશે પણ નહીં. ટૂંકમાં, તે પ્રોફેસરે ડંફાશ મારી કે મેં આટલાં વરસ કામ કર્યું છે. પણ ડંફાશથી કંઈ સત્ય સાબિત થાય છે? તેવી રીતે પરમેશ્વરની આગળ કેટલા ઢગલા કર્યા તે વાતનું કશું મહત્ત્વ નથી. માપનો, આકારનો કે કિંમતનો અહીં સવાલ નથી. મુદ્દો ભાવનાનો છે. કેટલું ને શું અર્પણ કર્યું એ મુદ્દો ન હોઈ કેવી રીતે અર્પણ કર્યું એ મુદ્દો છે. ગીતામાં માત્ર સાતસો શ્લોક છે. દસ દસ હજાર શ્લોકવાળા બીજા ગ્રંથો પણ છે. પણ ચીજ મોટી હોય તેથી તેનો ઉપયોગ પણ ઘણો હોય જ એવું નથી. વસ્તુમાં તેજ કેટલું છે, સામર્થ્ય કેટલું છે તે જોવાનું હોય છે. જીવનમાં કેટલી ક્રિયાઓ કરી એ વાતનું મહત્ત્વ નથી. પણ ઈશ્વરાર્પણ બુદ્ધિથી એક જ ક્રિયા કરી હોય તો તે એક જ ક્રિયા ભરપૂર અનુભવ આપશે. એકાદ પવિત્ર ક્ષણમાં કોઈક વાર એટલો બધો અનુભવ મળી જાય છે કે તેટલો બાર વરસમાં સુદ્ધાં મળતો નથી.”.

આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ સાધકને થાય ત્યારે એ સ્વીકારી શકે કે, ઈશ્વર સમસ્ત પ્રાણીઓમાં સમાન છે, ઈશ્વરને કોઈ પ્રિય નથી કે કોઈ અપ્રિય નથી. જે ભગવાનને ભક્તિપૂર્વક ભજે છે તેઓ ઈશ્વરમાં છે અને ઈશ્વર તેઓમાં છે. શ્રીકૃષ્ણ તો છેક અંતિમ પર જઈને ચોખવટ કરે છે કે, “તે ભલે દુરાચારી રહ્યો હોય, દુષ્ટ અને ઘાતકી હોય, સ્વચ્છંદી અને કંઈ હોય પણ જે ક્ષણે તે ભક્તિપૂર્વક આત્મચિંતન ના માર્ગે પ્રથમ ચરણ મૂકે છે તે જ ક્ષણથી તે સાધુ માનવ યોગ્ય છે.” ભગવાનની આ વાત પર અર્જુન પ્રશ્નાર્થ દર્શાવે છે ત્યારે ફરી સ્પષ્ટતા સાથે ભગવાન આવે છે અને કહે છે કે, હે કુંતી પુત્ર, મને ભજનાર દુરાચારી હોય તો પણ શીઘ્ર ધર્માત્મા બની જાય છે અને તે શાશ્વત શાંતિ પ્રાપ્ત કરે છે. તું મારા વચનમાં શ્રદ્ધા રાખ કારણ કે મારો કોઈ ભક્ત કદી નષ્ટ થતો જ નથી. અરે પાર્થ, સ્ત્રી, વૈશ્ય અને શુદ્ર કે કોઈ પાપીયોનિ વાળા વ્યક્તિ મને શરણે આવીને પરમ ગતિને પ્રાપ્ત થાય છે.” અહીં ‘સ્ત્રી’ એટલે ભાવુક પ્રકૃતિના સ્ત્રી જેવા મન વાળા, વૈશ્ય એટલે મનની વૈશ્યવૃત્તિવાળા ( ગણતરીબાજ) અને શુદ્ર એટલે આળસ, નિદ્રા અને પ્રમાદ જેવી મનની વૃતિવાળા. મનની અશુદ્ધિઓ અથવા નબળાઈઓને અહીં “સ્ત્રિયો વૈશ્યાસ્તથા શુદ્રા:” શબ્દો દ્વારા સૂચિત કરવામાં આવી છે તેવો મત સ્વામીશ્રી ચિન્મયાનંદજીએ ગીતા ભાષ્યમાં દર્શાવેલ છે. 

ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને ઉપદેશ આપે છે કે આ અનિત્ય અને સુખરહિત લોકને પ્રાપ્ત થઈને હવે તેણે નિત્ય અને આનંદસ્વરૂપ આત્માની પૂજામાં પ્રવૃત્ત  થવું જોઈએ. અર્જુન ફરી ગૂંચવાયો છે એટલે પૂછી નાખે છે કે, હે મારા પ્રભુ, જયારે મારે યુદ્ધભૂમિમાં શત્રુઓનો સામનો કરવાનો હોય, ત્યારે હું આપની  પૂજા કઈ રીતે કરું ? ભગવાન અર્જુનને તરત આશ્વાસન આપે છે કે, ‘તમે મને પરમ લક્ષ્ય તરીકે સ્વીકારી લેશો ત્યારે તમે મને પ્રાપ્ત થઇ જશો.’ 

કેવળ અર્જુનને નહીં પરંતુ આપણને સારતત્વ કહીને નવમાં અધ્યાયનું સમાપન કરે છે કે, ‘તમે મારા ભક્ત થઇ જાઓ, મારામાં માનવાળા થઇ જાઓ, મારું પૂજન કરવાવાળા બનો અને મને નમસ્કાર કરો. આ રીતે ચિત્તને મારામાં જોડીને મારા પરાયણ થઈને તમે મને જ પ્રાપ્ત થશો.’ આ નવમાં અધ્યાયને રાજવિદ્યા કહેલ છે, તે યથાર્થ છે, કારણ કે જેના પ્રકાશમાં બીજી બધી અપરા વિદ્યા કે વૃતિજ્ઞાન સંભવ છે. મુંડકોપનિષદ તો ત્યાં સુધી કહે છે કે, સર્વવિદ્યાનું અહીં પ્રતિષ્ઠાન થયું છે તેથી એને જાણ્યા પછી બીજું કંઈ જાણવા યોગ્ય શેષ રહેતું નથી.   

ધ્યેય કે લક્ષ્યનું સત્યની સાથે પૂર્ણ તાદાત્મ્ય સાધવું અને એકતાને સ્થાપિત કરવી તે પૂજા છે.

ભદ્રાયુ વછરાજાની                               bhadrayu2@gmail.com 

                                                 (37)

ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ પોતાનો વિશિષ્ટ પરિચય એવી  રીતે આપી રહ્યા છે કે જેથી સખા અર્જુનના મનમાં કોઈપણ  સંશય ન રહે. 

અર્જુનને સ્પષ્ટ કહે છે કે, ‘હું જ સૂર્ય રૂપે તપું  છું, જળ એટલે વર્ષાને ગ્રહણ કરું છું અને પછી વરસાવું છું, હું જ અમૃત અને મૃત્યુ છું અને સત અસત પણ હું જ છું.’  અહીં અમૃત એટલે આત્મા અને મૃત્યુ એટલે પરિવર્તન. સત એટલે ‘છે’ અને અસત એટલે ‘નથી’. એક અર્થ એવો પણ થઇ શકે કે સત એ બાહ્ય વિષય અને અસત  એ મનની વિચાર વૃત્તિ. જો કે, આ બંનેનું જ્ઞાન  પ્રકાશક ચૈતન્ય આત્મા વિના સંભવી ન શકે. 

 શ્રી કૃષ્ણ અહીં પૂરેપૂરી ચોખવટ કરવાના મુડ માં છે એટલે કહે છે કે, ‘ જેમણે વેદોનું ઝીણવટથી સેવન કર્યું છે અને જેમણે સકામ ભાવથી શ્રદ્ધા રાખીને એ સઘળું કર્મ રૂપે આચર્યું છે, તેઓ સ્વર્ગ લોકને પ્રાપ્ત કરે છે. તો વેદોના અનુષ્ઠાન વડે ભોગોની જેમણે કામના કરેલ છે તેઓ વારંવાર સ્વર્ગમાં જાય છે અને પુણ્યો ખૂટે એટલે સંસારમાં આવતા રહે છે.’ 

કેવળ વ્યાખ્યા આપીને ભગવાન વાત પુરી નથી કરતા પણ  તેઓ ખાતરી  ઉચ્ચારે છે કે, ‘અનન્ય ભાવે મારું  ચિંતન કરતા રહીને જે ભક્ત મારી જ ઉપાસના કરે છે, તેવા ભક્તોના યોગક્ષેમ ની સંપૂર્ણ કાળજી હું લઉ છું.’  અહીં ‘મારું ચિંતન’ એટલે આત્મસ્વરૂપનું ધ્યાન કરવું. યોગક્ષેમ શબ્દ પણ ગીતાની દ્રષ્ટિએ સમજી લઈએ. યોગ એટલે વધારેમાં વધારે આધ્યાત્મિક શક્તિ અને ક્ષેમ એટલે પરમ આનંદની પ્રાપ્તિ (અધ્યાત્મનું અંતિમ ફળ). સદગુરુ  શ્રી શંકરાચાર્ય જી યોગક્ષેમનો અર્થ આમ કરે છે : ‘ અપ્રાપ્ત વસ્તુને પ્રાપ્ત કરવી તે યોગ અને પ્રાપ્ત વસ્તુનું રક્ષણ કરવું તે ક્ષેમ.’ સફળતાનાં રહસ્ય માટે હવે ત્રણ ચાવીઓ આપણને મળે છે :(1) સંકલ્પનું સાતત્ય (2) એક નિશ્ચિત લક્ષ્યને માટે પોતાનું સર્વસ્વ અર્પણ  કરવું (3) આત્મસંયમ..  અહીં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ વચન આપે છે કે જે કોઈ વ્યક્તિ સફળતાની આ ત્રણ ચાવીઓને સમજીને તત્પરતાથી તેનું પાલન કરશે તેણે યોગ અને ક્ષેમની ચિંતા કરવાની જરૂર નથી, કારણ કે તેને પૂર્ણ  કરવાની જવાબદારી ‘સ્વયં ભગવાન’ સ્વેચ્છાપૂર્વક નિભાવે છે. 

મોક્ષ વિદ્વત્તા પર કે કર્મના ફેલાવા પર આધાર રાખતો નથી. તેને માટે સાદી-ભોળી ભક્તિ પણ પૂરતી છે. ભોળી ભાવિક સ્ત્રી ‘હું’ , ‘હું’ કરતા જ્ઞાનીઓને પાછળ પાડી દે  છે. મન પવિત્ર હોય અને શુદ્ધ ભાવ હોય તો મોક્ષ અઘરો નથી. મહાભારતમાં “જનક-સુલભા સંવાદ” નામે એક પ્રકરણ છે. જનક રાજા જ્ઞાનને સારું  એક સ્ત્રી પાસે જાય છે, એવો પ્રસંગ વ્યાસે ઊભો કર્યો છે. સુલભા ખુદ જનકને બ્રહ્મવિદ્યા આપે છે. તે એક સામાન્ય સ્ત્રી છે. અને જનક કેવડો મોટો સમ્રાટ ! કેટકેટલી વિદ્યાથી સંપન્ન ! પણ મહાજ્ઞાની જનક પાસે મોક્ષ નહોતો. તે માટે વ્યાસજીએ તેની પાસે સુલભાનાં ચરણે પકડાવ્યાં છે. એવો જ પેલો તુલાધાર વૈશ્ય. પેલો જાજલિ બ્રાહ્મણ તેની પાસે જ્ઞાનને સારું  જાય છે. તુલાધાર કહે છે, “ત્રાજવાની દાંડી સીધી રાખવામાં મારું બધું જ્ઞાન છે.” તેવી જ પેલી વ્યાધની કથા લો. વ્યાધ મૂળમાં કસાઈ, પશુઓને મારી સમાજની સેવા કરતો હતો. એક અહંકારી તપસ્વી બ્રાહ્મણને તેના ગુરુએ વ્યાધની પાસે જવાનું કહ્યું. બ્રાહ્મણને નવાઈ લાગી. કસાઈ તે કેવુંક જ્ઞાન આપવાનો હતો? બ્રાહ્મણ વ્યાધ પાસે પહોંચ્યો. વ્યાધ શું કરતો હતો? તે માંસ કાપતો હતો, તેને ધોતો હતો, સાફ કરીને વેચવાને ગોઠવતો હતો. તેણે બ્રાહ્મણને કહ્યું : “મારું આ કર્મ જેટલું થઇ શકે તેટલું હું ધર્મમય કરું છું . જેટલો રેડાય તેટલો આત્મા આ કર્મમાં રેડી હું આ કર્મ કરું છું. અને માબાપની સેવા કરું છું.” આવા આ વ્યાધને રૂપે વ્યાસજીએ આદર્શમૂર્તિ ઊભી કરી છે.

ભગવાન હવે આશ્વાસન આપે છે કે, શ્રદ્ધાપૂર્વક જે ભક્તો કોઈ અન્ય દેવતાઓને પૂજે છે , તેઓ પણ મને જ અવિધિપૂર્વક  પૂજે છે. પ્રત્યેક મનુષની અભિરુચિ ભિન્ન હોય છે. તેથી વિશ્વના તમામ લોકો એક જ દેવની ઉપાસના કરે તે શારીરિક દ્રષ્ટિથી અશક્ય અને મનોવૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિએ તર્કસંગત જ નથી. ભગવાન આપણને ખાતરી આપે છે કે કોઈ જુદા દેવ પૂજે તો ચિંતા કે દ્વેષ તમે ન કરતા,  કારણ બધા જ યજ્ઞનો સ્વામી હું છું, તેઓ  તત્ત્વત: મને જાણતા નથી તેથી તેઓ સંસારને પ્રાપ્ત થાય છે. એક સરસ વિશ્લેષણ કરી આપીને શ્રીકૃષ્ણ  કહે છે કે, ‘જે દેવતાઓને પૂજે તે દેવતાઓને , પિતૃઓને પૂજે તે પિતૃઓને, ભુતોનું યજન  કરે તે ભૂતોને અને મારું પૂજન કરે તે મને પ્રાપ્ત થાય છે.’ જગતનો નિયમ છે કે તમે જેવા વિચાર કરો એવા તમે બનો. અહીં પૂજા એટલે સાદા ક્રિયાકાંડ નહીં , તે સમજી લઈએ. પૂજા એ સાધના છે, જેના દ્વારા સંપૂર્ણ વૃત્તિઓને સંગઠિત કરીને તેને ધ્યાનમાં દિવ્ય લક્ષ્ય તરફ વાળવામાં આવે છે. ધ્યેય કે લક્ષ્યનું સત્યની સાથે પૂર્ણ તાદાત્મ્ય સાધવું અને એકતાને સ્થાપિત કરવી તે પૂજા છે. આમ કરવાથી ભક્ત પોતાના આરાધ્ય સાથે તદ્રુપ થઇ જાય છે એવો અહીં પૂજાનો અર્થ છે. 

ૐકારનું સતત રટણ,ચિંતન,મનન કરનારા પાપમુક્ત થઈ  જતા હોય છે, તેથી તે પવિત્ર છે. 

ભદ્રાયુ વછરાજાની                            bhadrayu2@gmail.com

                                         (36)

શ્રીમદ ભાગવત ગીતાએ  એવું કહ્યું કે, મહાત્માઓ સતત કીર્તન કરતા રહે એ પ્રભુ સેવાનો એક માર્ગ છે. આ સિવાય બીજો કોઈ માર્ગ પણ છે ? એવો જયારે પ્રશ્ન થયો ત્યારે એક નવી વાત લઈને ભગવત ગીતા આવે છે. કહે છે, ‘જ્ઞાનયજ્ઞ દ્વારા ઈશ્વરનું આહુતિઓ આપીને  યજન કરનારા છે. મારું મુખ પૂરું વિશ્વ છે એટલે કે  કોઈ મુખમાં મને ખવડાવે તો હું ખાઉં છું.’ આ યાજકોએ અગ્નિ મુખને જ મહત્વ આપી દીધું અને યજ્ઞ દ્વારા આહુતિઓ આપવામાં વ્યસ્ત બની ગયા. સ્વામી શ્રી સચ્ચિદાનંદજી યજ્ઞના બધા ઘટકોમાં ઈશ્વર તત્વ કેવી રીતે છે અને ગીતા શું દર્શાવે છે તેની વાત સ્પષ્ટ કરે  છે. દેવનું મુખ માત્ર અગ્નિ ન હતું, એના સિવાય દરિદ્ર મુખ, અનાથ મુખ, વિધવા મુખ, લાચાર મુખ તરફ પણ ધ્યાન જવાની જરૂર હતી. પણ આપણે માણસોએ અગ્નિ સિવાયના આ  બધા મુખને  આહુતિ વિનાના રાખી દીધા. કેટલાય યજ્ઞમાર્ગીઓની શક્તિ અગ્નિ તરફ વળી ગઈ. બધું ભવ્યાતિભવ્ય અગ્નિમાં હોમાતું રહ્યું પણ આપણા જગતમાં ગરીબ. નિર્ધન, કંગાળ તરફ એઠવાડનો કોળિયો પણ ન હોમાયો. પરિણામે દરિદ્રો વિદેશીઓ અને વિધર્મીઓ તરફ વળ્યાં. કારણ કે ત્યાં તેમને કોળિયો  મળતો હતો. કોળિયો એ તો જાણે મોટો ભગવાન મળ્યો. આ બંને માર્ગોની કચાશનો લાભ પેલા કોળિયાવાદીઓને મળ્યો અથવા તો મળી રહ્યો છે.

ભગવાન અહીં પોતાની વિશેષ ઓળખ આપે છે. એ કહે છે, આ જગતનો પિતા હું છું, માતા હું છું, ધાતા હું છું, પિતામહ હું છું, પવિત્ર ૐકાર હું છું, ઋગ્વેદ-યજુર્વેદ- સામવેદ પણ હું જ છું. પરમેશ્વર પોતાનું અસ્તિત્વ બધામાં બતાવે છે. તે એટલી હદે કે તે તે મહત્વની વસ્તુઓ જ પરમેશ્વર છે,એવું કહી દે છે.  પિતાનો પિતા એને પિતામહ કહેવામાં આવ્યો છે. પવિત્ર ૐકાર તત્વ પણ પરમેશ્વર છે, એવું સોળમા શ્લોકમાં કહ્યું છે. પવિત્ર ઓમકારની વ્યાખ્યા માંડુક્ય ઉપનિષદે કરી છે. ચારે વેદ તેનું વ્યાખ્યાન છે તેમાં બધું જ્ઞાન આવી જાય છે. અર્થાત જો ૐ કારને સારી રીતે  જાણવામાં આવે તો બધું જાણી શકાય. ૐકારના જપથી પાપી પણ પાપ મુક્ત થાય છે તેથી તેને પવિત્ર કહ્યો. પાપ જ અપવિત્ર તત્વ છે. પાપમાંથી મુક્ત કરાવે તેને પવિત્ર કહેવાય. ૐકારનું સતત રટણ, ચિંતન, મનન કરનારા પાપ મુક્ત થઇ જતા હોય છે તેથી તેને પવિત્ર કહ્યા છે. ચારેય  વેદો પરમેશ્વર છે,  કારણ કે એ જ્ઞાનના ભંડાર છે. જ્ઞાનબ્રહ્મ છે તેથી આ બધું જ બ્રહ્મમય છે. હજુ ભગવાન પોતાનું વધુ રૂપ બતાવી રહ્યા છે.

નવમાં અધ્યાયના  અઢારમાં શ્લોકમાં પરમેશ્વર એમ કહે છે કે,  ગતિ અને લક્ષ્યપ્રાપ્તિ હું છું, ભર્તા  હું છું, પ્રભુ હું છું, સાક્ષી હું છું, નિવાસ હું છું, શરણ હું છું, સુહૃદ  હું છું, પ્રભુત્વ હું છું,  પ્રલય હું છું, સ્થાન હું છું, નિધાન હું છું, બીજ હું છું અને અવ્યય પણ હું જ છું. આ બધા જ તત્વો પરમેશ્વરની વિશિષ્ટ વિભૂતિઓ છે તેમ માનવાનું અથવા તો તે બધા તત્વો પરમેશ્વરમય છે એમ માનવાનું આપણને કહેવામાં આવ્યું છે. ભગવાનના જુદા જુદા જે રૂપો દેખાડ્યા છે તેની થોડી સમજ આપણે મેળવી લઈએ.

ગતિ એટલે ગમન કરવું. ગતિના ત્રણ પ્રકાર. અધોગતિ, સ્થગતિ અને ઉર્ધ્વગતિ.. અધોગતિ એટલે જળને નીચે વહાવવા પ્રયત્ન ન કરવો પડે. તે આપોઆપ વહે છે. તેમ જીવાત્માને પણ ભોગસુખ તરફ વાળવો નથી પડતો તે આપોઆપ વળી જાય છે તેને અધોગતિ કહ્યું છે. સ્થગતિ એટલે જ્યાં છે ત્યાંને ત્યાં ટકી રહેવું તે સ્થગતિ છે. તેમાં પણ ખાસ મહેનત કરવી ન પડે. જયારે ઉર્ધ્વગતિ જ્યાં છે ત્યાંથી ઉપર ઉર્ધ્વ તરફ જવું તે ઉર્ધ્વગતિ છે. આ પ્રયત્ન સાધ્ય હોય છે, એટલે કે તે આપોઆપ થતું નથી.

ભગવાન કહે છે કે,  ભર્તા  હું છું. ભરે તેને ભર્તા કહેવાય છે. પતિ પત્નીને ભરે છે તેથી પતિને ભર્તા  કહેવામાં આવ્યો છે. પરમેશ્વર ભર્તા  છે બંને રીતે. તે પ્રકૃતિરૂપી પત્નીને સામગ્રીઓથી ભરી દે છે અને બીજ પ્રદાતા હોવાથી પણ તે ભર્તા  છે.

પ્રભુ એટલે સ્વામી શાસક, તે જગતનો શાસક છે, તેથી પ્રભુ છે. સૂર્ય, ચંદ્ર, નક્ષત્ર, તારાઓ, બ્રહ્માંડ, અણુ અણુ તેના શાસનમાં શિસ્તબદ્ધ વર્તી રહ્યા છે તેથી તે પ્રભુ છે.

સાક્ષી એટલે જોનારું આપણું નાનું અથવા મોટું, ગુપ્ત અથવા જાહેર કશું જ એવું નથી જેનો ઈશ્વર સાક્ષી ન હોય.

નિવાસ એટલે રહેવાની જગ્યા. ગીતા કહે છે કે, ભક્ત માટે ભગવાન નિવાસરૂપ છે, ધામ છે, પરમધામ છે, જ્યાંથી કદી કોઈને જાકારો મળતો નથી.

શરણ એટલે રક્ષણ આપનારું,, રક્ષણ આપી શકે તેવો આશરો. પરમેશ્વર ભક્તો માટે શરણ સ્થળ છે. જેને કોઈનું શરણ ન હોય તે પરમેશ્વરના શરણે રક્ષિત રહી શકે છે.

સુહૃદ એટલે વિપરીત પરિસ્થિતિમાં પણ જેનું હૃદય સારું અને ભલું વિચારે તે. ભક્ત માટે ભગવાન સુહૃદ પણ છે. તે કદી પણ ભક્તનું અહિત ન કરે. ન ઈચ્છતાં પણ  ભલે ભક્ત ભૂલ કરે તો કરે, ભગવાન તો સુહૃદ જ રહે છે.

પ્રભવ એટલે વિશેષ સત્તાવાળો. અહીં અસ્તિત્વનું નામ સત્તા છે.

પ્રલય એટલે લીન થવું અથવા લીન થવાની જગ્યા. અંતમાં બધું ભગવાનમાં જ લીન થવાનું છે.

જ્યાં સ્થિર થવાય તેને સ્થાન કહેવાય. સાધુઓ પરસ્પર મળે છે ત્યારે પૂછે છે આપકા સ્થાન કહા હે ? જેને સ્થાન નથી હોતું તે વિચરતા રહે છે. વિચરતા રહેવાની ત્રણ કક્ષા છે. ૧) ભટકવું રખડવું, ૨) માંગતા ફરવું અને ૩) ભ્રમણ કરવું.

નિધાનમ એટલે નિધિ ખજાનો. ભક્ત માટે ભગવાન નિધિ છે. એવી જ રીતે બીજ એટલે ફરી ફરીને છોડ, વૃક્ષ, ખેતી, બાળક વગેરેને ઉત્પન્ન કરે છે તેવું વીર્ય એ બીજ છે. આ બધું જ કાર્ય એ ઈશ્વર કરી રહ્યા છે.

ઈશ્વરની સત્તાના ત્રણ રૂપ છે: ૧) તે માત્ર નિરંજન નિરાકાર છે, ૨) તે સગુણ સાકાર જ છે, ૩) તે મનુષ્ય દેહનો આધાર લઈને લોકો વચ્ચે પ્રગટ થાય છે. 

ભદ્રાયુ વછરાજાની                                                bhadrayu2@gmail.com 

                                                      (35)

સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિ વિશે અહીં ત્રણ પ્રશ્નો કર્યા છે: ૧) સૃષ્ટિ શામાંથી થઇ ? ૨) ચેતન જીવાત્માઓ ક્યાંથી આવ્યા ? ૩) સૃષ્ટિ કોણે કરી ? ગીતા સૃષ્ટિ ઉત્પત્તિના વિષયને માત્ર ઈશ્વરની ઈચ્છા પર છોડી દેતું નથી. તે વિચાર કરે છે અને આપણને વિચાર કરવાની છૂટ આપે છે. પરમેશ્વર કહે છે કે, મારી દૈવી પ્રકૃતિ અર્થાત ઈશ્વરીય શક્તિમાં વિલીન થઈને રહેલા જીવાત્માઓને યથાયોગ્ય ક્રમપૂર્વક હું પ્રગટ કરું છું. જેમાંથી આ સંપૂર્ણ ભૂતગ્રામ રચના આપોઆપ ઉત્પન થાય છે અને પછી વિલીન થાય છે. એટલે કે પરમેશ્વરે પ્રકૃતિમાં આ પ્રકારનો કાર્યક્રમ યોજ્યો છે. નવમા શ્લોકમાં  કર્મની વાત આવે છે કે આ બધા કર્મો પરમેશ્વરને બાંધતા નથી. કર્મ એટલે બંધન. પછી તે પાપ પુણ્ય ગમે તે હોય, કર્મનું બંધન હોય જ,  તે ન ભોગવો તો જ તે બંધનમાંથી છુટકારો થાય, આવી ધારણા આપણી છે તેને ગીતા નકારી કાઢે છે. કર્મનું બંધન જીવાત્માને હોય,  પરમાત્માને ન હોય. કારણ કે બંધનનું મૂળ રાગ અને  આસક્તિ હોય. પરમેશ્વર ઉદાસીન થઈને કર્મ કરે છે એટલે કે કર્મ, કર્મફળ વગેરે પ્રત્યે કોઈ રાગ તે રાખતો નથી. આપણને ખ્યાલ છે કે આપણો  ડ્રાઈવર ટ્રેન ચલાવતો હોય એમાં કદાચ નાનો મોટો જીવ ઝડપાઇ જાય તો તેની જવાબદારી બનતી નથી. ખેડૂત ખેતી કરે એમાં નાના મોટા જીવો મરી જાય તો તેની જવાબદારી ખેડૂતની થતી નથી. આ સહજ કર્તવ્ય કર્મ છે. ગીતા કહે છે, સૃષ્ટિની રચના એ પરમેશ્વરનું સહજ કર્મ  સ્વયંભૂ આપોઆપ થતું રહે છે. પરમેશ્વરને પરસેવો પાડવો પડતો નથી. તે તો ઉદાસીન જેવો અનાસક્ત થઈને આ કર્મ કરતો રહે છે. તેથી કર્મોના બંધનો તેને થતા નથી. 

પ્રકૃતિ સૃષ્ટિની જનેતા છે, જેના જનક પરમેશ્વર છે. અહીં તેના માટે શ્લોક ૧૦ માં ‘ અધ્યક્ષ’ શબ્દ વાપર્યો છે. જનક અને જનની વિના સૃષ્ટિ રચના થઇ શકે નહીં. તેથી પરમેશ્વર જનક છે અને પ્રકૃતિ જનની છે. અધ્યક્ષ એટલા માટે કે આ બે માં પરમેશ્વર ઉપરી છે. પ્રકૃતિ ઉપરી નથી. જેની સત્તા ચાલે તેને અધ્યક્ષ કહેવાય છે. આપણને ખ્યાલ છે કે, ઈશ્વર હંમેશા સજોડે હોય છે. શિવ – શક્તિ, લક્ષ્મી – નારાયણ વગેરે દંપતીઓ છે. તે સૌને સંદેશો આપે છે કે જીવન તો જોડામાં છે. એકાગી વીતરાગી ને જીવન હોતું નથી. અગિયારમા શ્લોકમાં ઈશ્વરની સત્તા વિશેની વાત કરી છે. અને ઈશ્વરની સત્તાનો સ્વીકાર કર્યા પછી તેના ત્રણ રૂપ દર્શાવ્યા છે. ૧) તે માત્ર નિરંજન નિરાકાર છે, ૨) તે સગુણ સાકાર જ છે ૩) તે મનુષ્ય દેહનો આધાર લઈને લોકો વચ્ચે પ્રગટ થાય છે. ભગવાન માનવીય દેહધારણ કરીને લોકોને માર્ગદર્શન આપે છે તેવી ધારણા એક યા  બીજી રીતે ઘણા ધર્મોમાં જોવા મળતી હોય છે. એ માન્યતાનો અહીં સ્વીકાર કર્યો છે. 

શ્રીકૃષ્ણ ભગવાનને ભગવાન તરીકે નહીં માનનારા લોકોને ગીતા થોડો ફિટકાર પણ વરસાવે છે. એમ કહે છે કે આવા જે માનુષી ભગવાનને નથી માનનારા તે ખોટી આશાઓ ધરાવનારા છે, તેથી તે ખોટા કર્મો કરનારા છે, તેમનું જ્ઞાન ખોટું છે. તે ચિત્ત વિકારી થઈને મોહ પમાડનારી રાક્ષસી આસુરી પ્રકૃતિનો આધાર લઈને જીવન જીવતા હોય છે, એવું ગીતા એકધારું આપણને કહી બતાવે છે. તેરમા શ્લોકમાં જણાવ્યા પ્રમાણે જે દૈવી પ્રકૃતિનો આશ્રય લઈને જીવે છે તે મહાત્મા છે. આવા મહાત્માઓ અનન્ય મનથી શ્રીકૃષ્ણ ભગવાનને અવિનાશી ભગવાન માનીને ભજતાં રહે છે. કેટલાક મહાત્માઓ સતત કીર્તન કરતા રહે છે. કીર્તનનો અર્થ એક જ પ્રભુ નામને વારંવાર સતત ઉચ્ચ સ્વરથી બોલતા રહેવું. આવું બોલતા બોલતા ભક્ત ભાવવિભોર અવસ્થાને પ્રાપ્ત થઇ જાય તો નાચવા કૂદવા લાગે તે સહજ વૃત્તિ કહેવાય. 

 આ અંગે નોખી માટીના સંત સ્વામીશ્રી સચ્ચિદાનંદજી કહે છે કે, પછી તો ભાવ હોય કે ન હોય, જોરજોરથી કીર્તન કરવું અને નાચવું કુદવું એ એક રિવાજ થઇ ગયો છે. આને  સાંપ્રદાયિક ચોકઠું કહેવાય, જે તેજહીન થઇ જાય, મૂળ પુરુષ તીવ્ર ત્યાગની અવસ્થામાં વસ્ત્રો ત્યાગી દે તે અવસ્થા કહેવાય. પણ પછી તેનો સંપ્રદાય બનાવી ફરજીયાત વસ્ત્રો ત્યાગી દેવડાવે તેને ચોકઠું કહેવાય. સંપ્રદાયો ચોકઠાં વિનાનાં નથી હોતા. પછી તો તે રિવાજ જ બની જાય છે આવો સ્વામી શ્રી સચ્ચિદાનંદજીનો સ્પષ્ટ મત છે. કોઈ એક પતિવ્રતા સ્ત્રી તીવ્ર પતિપ્રેમમાં આત્મવિલોપન કરી દે તે તેની અવસ્થા કહેવાય. પણ પછી પ્રત્યેક સ્ત્રીએ આવું જ કરવું જોઈએ તે પ્રથા કે  ચોકઠું કહેવાય. ધર્મ ચોકઠાંથી મુક્ત હોય. સમ્પ્રદાય ચોકઠાંથી યુક્ત હોય. બંનેમાં આટલો ફર્ક સ્વામીશ્રી સચ્ચિદાનંદજી આપણને દર્શાવે છે. આવો ભક્ત સતત કીર્તન કરતો કરતો દ્રઢવ્રતધારી થઈને સાધના કરતો રહે છે. તે વારંવાર ભગવાનને નમસ્કાર કરતો કરતો ભગવાનની નિત્ય સમીપમાં રહીને ઉપાસના કરતો રહે છે.

શ્રદ્ધા એટલે પવિત્ર વિશ્વાસ, માત્ર વિશ્વાસ નહીં. વિશ્વાસમાં પવિત્રતા અને પૂજ્યતા ઉમેરાય એટલે શ્રદ્ધા થાય.

ભદ્રાયુ વછરાજાની         bhadrayu2@gmail.com 

                        (34)

શ્રીમદ ભગવત ગીતાના નવમા અધ્યાયની એક વિશેષતા એ છે  કે તેના પ્રારંભમાં જ એક શરત મૂકી છે. જે કોઈની ઈર્ષા ન કરે તેને જ આ રહસ્ય જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઇ શકે. તેમાં શબ્દ પ્રયોગ કર્યો છે અસૂયા. અસૂયા શબ્દ ઈર્ષાને મળતો તો છે, પણ થોડો જુદો છે. ઈર્ષા એટલે સ્પર્ધામાં આગળ નીકળી જનારા પ્રત્યે દ્વેષ થવો. પણ અસૂયા એટલે વિરોધીના સદગુણોમાં પણ દોષ દ્રષ્ટિ રાખવી તે. જે વ્યક્તિ ગુણોમાં પણ દોષ જુએ છે તે દોષોમાં તો દોષ જોવાનો જ છે. આ રીતે અસુયાવાળો તો ઈર્ષાળુ કરતા પણ હીન કહેવાય. આવી અસૂયાવૃત્તિ જેમાં નથી તેવા અર્જુનને આ રહસ્યજ્ઞાન પ્રાપ્તિનો અધિકારી માનવામાં આવ્યો છે. તેથી ગુહ્યતમ જ્ઞાનમ વિજ્ઞાન  સહિત આપવાની પ્રસ્તાવના ભગવાન કરે છે. 

સૌથી પહેલા શ્લોકમાં બીજી એક મહત્વની વાત પણ કરી છે કે મોક્ષ એટલે શું ? બહુ ટૂંકમાં કહીએ તો અશુભોથી છૂટવું તે મોક્ષ છે. અહીં જન્મ મરણના ચકકરની વાત કરી નથી. અશુભ એટલે શું ? જેનું પરિણામ દુઃખદાયી હોય તે અશુભ કહેવાય. આનાથી ઉલટું શુભ કહેવાય. જેનું પરિણામ સુખદાયી, કલ્યાણકારી તે શુભ. શુભથી સુખી થાય તો સુખ શાંતિદાયક બની શકે. અશુભથી કદાચ કોઈ સુખી થાય તો પણ તે શાંતિદાયક ન હોય. એટલે સંત પુરુષો કોઈને આશીર્વાદ આપે તો શુભમ ભવતુ એવું બોલે છે, કારણ કે શુભમાંથી જ સુખ શાંતિ પ્રાપ્ત થાય છે, અશુભથી નહીં. 

વિજ્ઞાન  સહિત  જ્ઞાનનો અર્થ થાય છે માત્ર ઉપરછલ્લું જ્ઞાન નહીં પણ જ્ઞાનના આગળ પાછળના ઊંડાણથી વિજ્ઞાન સહિતનું જ્ઞાન,  હે અર્જુન,  હું તને હવે કહી રહ્યો છું. પુરુષના જીવનને  ધન્ય જીવન પાંચ ઐશ્વર્યથી ગણ્યું છે. ધન ઐશ્વર્ય, રૂપ ઐશ્વર્ય, કંઠ ઐશ્વર્ય, મેધા ઐશ્વર્ય અને શ્રદ્ધા ઐશ્વર્ય. ઐશ્વર્ય એટલે જેનાથી પુરુષમાં ઈશ્વરભાવ અથવા તો શ્રેષ્ઠભાવ આવે તે ઐશ્વર્ય, જેમાં ધન વધુ  છે,  માન સન્માન ધનને લઈને બને છે તેને ધન ઐશ્વર્ય કહે છે. જેને રૂપ મળ્યું છે તેને રૂપ ઐશ્વર્ય કહ્યું છે, જેને મધુર કંઠ મળ્યો છે તેને કંઠ ઐશ્વર્ય કહ્યું છે.  જેને પ્રચંડ મેધા પ્રાપ્ત થઇ છે તે મેધા ઐશ્વર્ય છે અને શ્રદ્ધા ઐશ્વર્યમાં શ્રદ્ધા એટલે પવિત્ર વિશ્વાસ, માત્ર વિશ્વાસ નહીં. વિશ્વાસમાં પવિત્રતા અને પૂજ્યતા ઉમેરાય એટલે શ્રદ્ધા થાય. આ પાંચ ઐશ્વર્યોમાંથી જેને પાંચે પાંચ મળેલ  હોય તે તો ધન્ય ધન્ય કહેવાય,  પણ કદાચ પાંચ ન મળ્યા હોય અને એકાદું મળ્યું હોય તો પણ જીવન મૂલ્યવાન થઇ જાય. ગીતા કહે છે કે,  જે શ્રદ્ધા વિનાના છે તે દુર્ભાગી છે,  કારણ કે તે ઐશ્વર્ય વિનાના છે. જેમની પાસે હૃદયનું ઐશ્વર્ય નથી હોતું તેવા પુરુષો આ રાજવિદ્યાને પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી,  તેથી ઈશ્વરને પ્રાપ્ત કર્યા વિના જ તે મૃત્યુ સંસારમાં ભટકતા રહે છે. 

પરમેશ્વર અવ્યક્ત નિરાકાર છે. તેણે જ આ વ્યક્ત થયેલા જગતની રચના કરી છે. તે વિશ્વવ્યાપી છે. નિરાકાર જ વ્યાપક થઇ શકે,  સાકાર હંમેશા એકદેશીય હોય, તે બધે ન હોય.  રાજા રાજધાનીમાં હોય,  પુરા રાજ્યમાં ન હોય.  પુરા રાજ્યમાં તો તેની સત્તા હોય,  તે પોતે ન હોય. પણ તેના નોકરો, તેના નોકરોની આધીનતા સાથેના કેટલાક લોકો અને અમલદારો હોય તો જ રાજ્ય શક્ય બને. પણ નિરાકાર ઈશ્વર સર્વત્ર હોય. તેની  પોતાની સત્તા હોય તેથી તેના નોકરો કે અમલદારોની જરૂર ન રહે,  એવો અવ્યક્ત ઈશ્વર સચરાચર વ્યાપક બધા બ્ર્હ્માંડોનો આધાર બને છે. ઈશ્વરી વ્યાપકતાનું ઉદાહરણ પણ નવમા અધ્યાયના પ્રાથમિક શ્લોકોમાં આપ્યું છે. પરમેશ્વર સૌનો આધાર છે તેવું વારંવાર કહેવાયું છે. તેને ઉદાહરણથી સમજાવીને કહે છે કે,  જેમ અનંત આકાશમા વાયુ વહેતો રહે છે, વાયુમાં ગતિ છે તેથી વહે છે. આકાશમાં ગતિ નથી તેથી સ્થિર છે. આવી જ રીતે પરમેશ્વર અનંત છે, તેનો છેડો નથી,  તેમાં અનંતકોટી બ્રહ્માંડો આવેલા છે, તેમાં બધા જીવાત્માઓ વહેતા રહે છે. 

સૌની પોતપોતાના કાર્યો  પ્રમાણે ગતિ થાય છે. સાતમા શ્લોકમાં જીવાત્માઓનું શું થશે એવો જયારે વિચાર કર્યો ત્યારે વિલીન શબ્દપ્રયોગ કર્યો છે. વિલીન એટલે નષ્ટ થઇ જવું નહીં. જેમ પાણીમાં મીઠું વિલીન થાય તો એ નષ્ટ નથી થયું પણ એ પાણીને ખારું બનાવી દે છે. તેનું  અસ્તિત્વ માત્ર સ્વતંત્ર રીતે દેખાતું નથી,  પણ હોય તો ખરું. આવા  કલ્પ ક્ષય એટલે પ્રલયકાળમાં બધા જીવાત્માઓ પરમેશ્વરની પ્રકૃતિમાં વિલીન થઇ જાય છે. અર્થાત સુષુપ્ત દશામાં રહે છે અને જયારે સૃષ્ટિ રચનાનો કાળ આવે ત્યારે તે બધા પ્રગટ થાય છે. આ ઉપરથી એમ કહી શકાય કે જીવાત્મા નિત્ય છે. તે ઉત્પન કે નષ્ટ થતા નથી, પણ વિલીન અને પ્રગટ થાય છે.

કર્મ શુદ્ધ ભાવનાથી કરેલું અને સેવા માટેનું હોય તો તે યજ્ઞરૂપ હોય છે.

ભદ્રાયુ વછરાજાની                               bhadrayu2@gmail.com 

                                             (33)

તુકારામજી કહે છે કે, નરસિંહ મહેતાની હૂંડી સ્વીકારનારો, નાથને ત્યાં પાણીની કાવડ ભરી આપનારો, દામાજીને ખાતર અંત્યજ  બનવાવાળો, મહારાષ્ટ્રને પ્રિય જનાબાઈને દળવા ખાંડવામાં હાથ દેનારો એવો એ ભગવાન સજન કસાઈને પણ એટલા જ પ્રેમથી મદદ કરતો જોવા મળે છે. ટૂંકમાં કૃત્યોનો સબંધ ઈશ્વરની સાથે જોડવો. કર્મ શુદ્ધ ભાવનાથી કરેલું અને સેવાનું હોય તો તે યજ્ઞરૂપ હોય છે, એમાં કોઈ શંકાને સ્થાન નથી. નવમા અધ્યાયમાં આ જ વાત ખાસ છે. આ અધ્યાયમાં કર્મયોગ અને ભક્તિયોગનો મધુર મેળાપ છે. કર્મયોગ એટલે કર્મ કરી તેના ફળનો ત્યાગ કરવો એ.. કર્મ એવી ખૂબીથી કરવાનું કે ફળની વાસના જ ન વળગે. અખરોટનું ઝાડ રોપવા જેવી આ વાત છે. અખરોટના ઝાડને ૨૫ વર્ષ પછી ફળ આવે. રોપનારને ફળ ચાખવાના ન હોય તો પણ ઝાડ રોપવું અને તેને  પ્રેમથી ઉછેરવું. કર્મયોગ એટલે ઝાડ રોપવું અને તેના ફળની અપેક્ષા ન રાખવી તે... તો ભક્તિયોગ એટલે શું ? ભાવથી  ઈશ્વર સાથે  જોડાવું એનું નામ ભક્તિયોગ. રાજયોગમાં કર્મયોગ અને ભક્તિયોગ બંને એકસાથે ભળી જાય છે. રાજયોગની અનેક લોકોએ અનેક વ્યાખ્યા આપી પણ રાજયોગ એટલે ટૂંકમાં કર્મયોગ + ભક્તિયોગનું મધુર મિશ્રણ એવી વ્યાખ્યા વિનોબાજી આપે છે અને તેની સાથે સંમત થયા વગર આપણે રહી શકતા નથી.

એવું માનવાને કારણ નથી કે શ્રીમદ ભગવદ ગીતામાં કૃષ્ણએ જે કઈ કહ્યું તે અર્જુને સમજ્યા વગર સ્વીકારી લીધું છે. અહીં ભક્ત અને ભગવાનનો સબંધ તો છે જ પણ હકીકતમાં કૃષ્ણ અને અર્જુન સખા છે. અને આ સખ્યભાવમાં એ સંશય ઉભો કરીને પ્રશ્ન પૂછી શકે છે કે આવું કેમ છે. નવમા અધ્યાયમાં આવો ઉલ્લેખ આપણને સ્પષ્ટ જોવા મળે છે. જયારે શ્રીકૃષ્ણ ભગવાન એમ કહે છે કે,  હે પાર્થ હું આત્મસ્વરૂપ છું અને મારા અવ્યક્ત સ્વરૂપ વડે આ આખું જગત વિસ્તરેલું છે. પરંતુ  મારામાં  સર્વભૂતો છે પરંતુ તેઓમાં હું નથી. આ વાત સાંભળીને અર્જુનને પ્રશ્ન થયો છે અને પ્રશ્નનો જવાબ પણ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણએ બરાબર આપ્યો. એક સુર્વણનું ઉદાહરણ પ્રચલિત છે.  જેમ પૃથ્વી વગેરે તમામ વસ્તુઓ આકાશમાં રહેલી છે,  પરંતુ આકાશ તેમાં નથી. જેમ તપાવેલા લાલ લોખંડની અંદર અગ્નિ હોય છે, પણ તે અગ્નિમાં લોખંડનો અંશ હોતો નથી. આ બેય વાતોનો આપણને અનુભવ છે. દાગીનામાંથી તમે સુવર્ણનો અંશ કાઢી લો તો પાછળ શું રહે ? બસ એ જ ન્યાયથી  દાગીનાઓમાં સુર્વણનો અંશ છે પણ સુવર્ણમાં દાગીના નથી, એ જેમ સમજી શકાય છે તેમ મારામાં સર્વભૂતો છે છતાં હું તેનામાં નથી એવા બે વિરોધી વિધાનો ભગવાન કરે છે અને તેને સમજાવવાનો ઈશારો  અર્જુન બહુ સ્પષ્ટ રીતે ઈશ્વરને કરે છે. 

કોઈ એક અંધ વ્યક્તિએ સાંભળ્યું  કે આ ઝાડમાં ભૂત છે અને તે ઘણું ખરાબ છે, બધાને ખાઈ  જાય છે. હવે આ વાત તેમણે બીજાને કહી, બીજાએ ત્રીજાને કહી અને થોડા સમયમાં તો બધા જ અંધ લોકોના કાને વાત પહોંચી ગઈ.  પરિણામે તેઓ ભયભીત થઇ ગયા.  આક્રોશ કરવા લાગ્યા. આ આક્રોશ સાંભળીને એક બુદ્ધિશાળીએ તેને સાંત્વન આપ્યું, ભાઈ,  આમાં ભૂત રહે છે તે તમારામાંથી કોઈએ જોયું છે ? આસપાસમાં એકબીજા બધાને પૂછવા મંડયા અને કહેવા લાગ્યા કે મને તો આમણે કહ્યું, બીજાએ કહ્યું મને તો આ ત્રીજાએ કહ્યું એમ કરતા કરતા જેણે સૌ પહેલા વાત કરી હતી એનો વારો આવ્યો. તેણે  કહ્યું,  મેં જોયું તો નથી કારણ  કે મારે તો આંખ જ નથી. પણ હું સંધ્યાકાળે રોજ આ ઝાડ નીચે વિશ્રાંતિ માટે બેઠો હોઉં તે વખતે કેટલાક છોકરાઓ ‘ જલ્દી નાસો નહીં તો આ ઝાડ નીચે ભૂત બેઠું છે એ બધાને પકડીને ખાઈ જશે’  એમ કહીને દોડવા લાગ્યા. હવે તેમનું સાંભળીને હું  પણ હાંફતા હાંફતા પાછળ પાછળ દોડવા લાગ્યો. પેલા છોકરાઓને એમ લાગ્યું કે ઝાડ નીચે બેઠેલું ભૂત ઉઠ્યું અને આપણી પાછળ દોડી રહ્યું છે. એ લોકો પથરા મારવા મંડયા એટલે હું તો મહામુસીબતે મારી પાછળ પડેલા કહેવાતા ભૂતના પંજામાંથી છટકીને અહીંયા પહોંચી ગયો. અહીં આવીને આ વાત બધાને કહી. આ વાત સાંભળીને અંધ પરંપરા ન્યાય શરૂ થયો. હકીકતમાં ત્યાં ભૂત વગેરે કઈ હતું જ નહીં. પરંતુ છોકરાઓ પેલા ઝાડ નીચે બેઠેલા અંધ વ્યક્તિને જ ભૂત સમજ્યા અને પેલો માણસ બીજું કોઈ ભૂત બેઠું હશે એમ માનીને દોડવા લાગ્યો. વાસ્તવિક રીતે જુઓ તો કોઈએ ભૂત જોયું જ નહોતું,  એટલે ભૂતની વાત સાવ ખોટી હતી એવું જયારે નક્કી થયું ત્યારે સૌનો સંશય દૂર થયો. 

‘સર્વ જગત શુદ્ધ,  હું ના અશુદ્ધ,  હું રૂપ સ્ફુરણના આધારે મારી અવ્યક્ત પ્રકૃતિ વડે વ્યાપેલું છે,’  એમ જયારે ભગવાન કહે છે ત્યારે તેમાં આ વાત સમાયેલી છે. હું એટલે શરીરધારી કૃષ્ણ નહીં, પરંતુ અનિર્વચનીય  એવો તે સ્વરૂપ છે એમ જાણવાનું છે. વેદ આને જ તત્ત્વમસિ  કહે છે. ‘તું તે છે’  એમ કહે છે. અહમ બ્રહ્માસ્મિ નો ઉદ્દેશ પણ આ ‘ હું બ્રહ્મ છું’  એમ કહેવાનો છે. અયમાત્મા  બ્ર્હ્મમ એ ‘ આત્મા જ બ્રહ્મ છે’, પ્રજ્ઞાનમ બ્રહ્મ ‘જ્ઞાન એ જ બ્રહ્મ છે’  એટલે જે જ્ઞાન સ્વતઃ સિદ્ધ છે માટે જ્ઞાન એટલે જ આત્મા કે બ્રહ્મ છે. આ બધા મહા વાક્યો છે જે આ વાતને સમજાવે છે કે વ્યક્ત સ્વરૂપ અને અવ્યક્ત સ્વરુપ એ  કેવળ શ્રી ભગવાનનું છે.

તુકારામ મહારાજ કહે છે:  વેદે પાર વગરની વાતો કરી પણ તેમાંથી અર્થ આટલો જ સધાયો…એક જ શબ્દ હરિ નામ.

ભદ્રાયુ વછરાજાની    bhadrayu@@gmail.com

                                (32) 

શ્રીમદ ગીતાજીના નવમા અધ્યાયના સંદર્ભમાં ટાંકી શકાય તેવી ગોસ્વામી તુલસીદાસજીની બે પંક્તિઓ : 

કો જાને કો જેહિ જમપુર, કો સુરપુર પર ધામકો 

તુલસી હી બહુત  ભલો લાગત, જગજીવન રામ ગુલામ કો. 

એટલે કે મરણ પછી મળનારું સ્વર્ગ તેની બધી કથા અહીં શા કામની ? સ્વર્ગમાં કોણ જાય છે, નરકમાં કોણ જાય છે તે તો કોણ કહી શકે ? અહીં ચાર દહાડા કાઢવાના છે તો તેટલો વખત રામના ગુલામ થઇને રહેવામાં જ મને આનંદ છે,  એમ તુલસીદાસજી કહે છે. રામના ગુલામ થઈને રહેવાની મીઠાશ જેટલી હોય એટલી મીઠાશ આ નવમા અધ્યાયમાં છે. પ્રત્યક્ષ આ જ દેહમાં આ જ આંખો વડે અનુભવાય એવું ફળ જીવતાં જીવ અનુભવ આવે તેવી વાતો આ અધ્યાયમાં કહેલી છે. ગોળ ખાઈએ તો તેનું ગળપણ પ્રત્યક્ષ સમજાય તે જ પ્રમાણે રામના ગુલામ થઈને રહેવામાં જે મીઠાશ છે તે અહીં પ્રસ્તુત છે. આવી મૃત્યુલોકના જીવનની મીઠાશનો પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરાવનારી રાજવિદ્યાની વાતો આ નવમા અધ્યાયમાં છે. એ રાજવિદ્યા ગૂઢ છે. પણ ભગવાન સૌ કોઈને સુલભ અને ખુલ્લી કરી આપી રહ્યા છે.

જે ધર્મનો ગીતાસાર છે તેને વૈદિક ધર્મ કહે છે. વૈદિક ધર્મ એટલે વેદમાંથી નીકળેલો  ધર્મ. પૃથ્વીના પડ  પર જે કઈ પ્રાચીન મોજુદ છે તેમનું વેદ પહેલું લખાણ માનવામાં આવે છે. તેથી ભાવિક લોકો તેને અનાદિ માને છે અને આથી વેદ પૂજ્ય ગણવામાં આવ્યા છે. આવા એ વેદમાં જે ધર્મ બીજરૂપે હતો  તેનું વૃક્ષ વધતા વધતા છેવટે તેને ગીતાનું દિવ્ય મધુર ફળ બેઠું. ફળ સિવાય ઝાડનું આપણે શું ખાઈ શકીએ ? વેદ ધર્મના સારનો એ સાર તે આપણી  ગીતા છે, પણ વેદને એમ ને એમ તો નહીં સમજી શકાય એટલે કેટલાક કૃપાળુ સંતોએ કહ્યું કે, લાવો આપણે આ વેદોનો રસ કાઢીએ અને વેદોનો સાર ટૂંકમાં કાઢીને દુનિયાને આપીએ. તુકારામ મહારાજ કહેતા કે વેદે પાર વગરની વાતો કરી પણ તેમાંથી અર્થ આટલો જ સધાયો. એ અર્થ કયો ? એક જ શબ્દ હરિ નામ. હરિ નામ એ વેદનો સાર છે. રામનાથી મોક્ષ અવશ્ય મળશે સ્ત્રીઓ, છોકરા, શુદ્ર, વૈશ્ય, અણઘડ, રોગી, દુબળા, પાંગળા સૌ કોઈને માટે મોક્ષની છૂટ થઇ. વેદના કબાટમાં પુરાઈ રહેલો મોક્ષ ભગવાને રાજમાર્ગ ઉપર લાવીને મૂકી આપ્યો. મોક્ષની સીધી સાદી યુક્તિ એમણે બતાવી. જેનું જે સાદું જીવન, જે સ્વ ધર્મ કર્મ તેને જ યજ્ઞમય કાં ન કરી શકાય ? બીજા યજ્ઞોની શી જરૂર છે ? તારું રોજનું સાદું જે સેવાકર્મ છે એ જ તું યજ્ઞરૂપે ઈશ્વરને ધરી દે. 

પરમેશ્વર ક્યાંય છુપાઈને બેઠો છે એવું નથી. ઈશ્વરને ક્યાંકથી ખોદી કાઢવાનો છે એવું પણ નથી. ઈશ્વર સામે જ ઉભા છે. તમામ લોકો ઈશ્વરની મૂર્તિ છે. શ્રી ભગવાન કહે છે, આ માનવરૂપે પ્રગટ થયેલી હરિ મૂર્તિનો તું અનાદર કરીશ નહીં. ઈશ્વર પોતે સચરાચરમાં પ્રગટ થઈને રહેલા છે. તેને શોધવાના કોઈ કૃત્રિમ પ્રયાસો કરવાની જરૂર નથી. સીધો સાદો ઉપાય છે તું જે જે સેવા કરે તેનો સબંધ રામની સાથે જોડી દે એટલે તારું કાર્ય પૂરું. રામનો ગુલામ થા.  પેલો કઠણ વેદમાર્ગ, પેલો યજ્ઞ, પેલા સ્વાહા ને સ્વધા, પેલું શ્રાદ્ધ, પેલું તર્પણ એ બધું મોક્ષ તરફ લઇ તો જશે પણ તેમાં અધિકારી અને અનાધિકારીની ભાંજગડ  ઉભી થાય છે. આપણે એમાં પડવા જેવું નથી તું એટલું જ કર કે જે કઈ કરે તે પરમેશ્વરને અર્પણ કર. તારી પ્રત્યેક કૃતિનો સબંધ તું એની સાથે જોડી દે. નવમો અધ્યાય બહુ ટૂંકમાં આ વાત આપણને સમજાવે છે, તેથી ભક્તોને તે બહુ મીઠો લાગે છે તેની મીઠાશની વાત હવે આપણાં  ગળે ઉતરી જશે.

શ્રી ભગવાનનો  અને શ્રી વ્યાસજીનો અનુભવ એક જ છે એનું કારણ એ છે કે હકીકતમાં શ્રી કૃષ્ણ અને શ્રી વ્યાસ બંને એકરૂપ છે.  બંનેના જીવનનો સાર એક અને એ કોઈ જાતની વિદ્વતા  કે કર્મકલા નહીં પરંતુ સાદી સીધી ભોળી ભક્તિ. ભોળી ભવિક સ્ત્રી ‘ હું હું’ કરતા જ્ઞાનીઓને પાછળ પાડી દઈ તેમની આગળ નીકળી ગઈ છે. મન પવિત્ર હોય અને શુદ્ધ ભાવ હોય તો મોક્ષ અઘરો નથી, તેવું અહીં કહેવામાં આવ્યું છે. યાદ હોય તો મહાભારતમાં જનકસુલભા સંવાદ નામે એક પ્રકરણ છે.  જનક રાજા જ્ઞાનને સારું એક સ્ત્રી પાસે જાય છે એવો પ્રસંગ વ્યાસે ઉભો કર્યો છે. આપણે ભલેને સ્ત્રીઓને વેદનો અધિકાર છે કે નથી એવું આજે પણ ચર્ચા કર્યા કરીએ પણ સુલભા ખુદ રાજા જનકને બ્રહ્મ વિદ્યા આપે છે, એ વાત વ્યાસજીએ કહી. સુલભા એક સામાન્ય સ્ત્રી છે અને જનક કેવડો મોટો સમ્રાટ છે !! કેટલી વિદ્યાઓથી સંપન્ન છે!! પણ મહાજ્ઞાની જનક પાસે મોક્ષ નહોતો તે માટે વ્યાસજીએ તેની પાસે સુલભાના ચરણ પકડાવ્યા. એવું જ પેલી તુલાધાર વૈશ્યની વાત. પેલો જાજલી બ્રાહ્મણ તેની પાસે જ્ઞાનને સારું જાય છે. તુલાધાર કહે કે, ત્રાજવાની દાંડી સીધી રાખવામાં મારું બધું જ્ઞાન છે. એટલે કે બીજું હું કઈ જાણતો નથી ‘ જે કર્મ કરી રહ્યો છું તેનો સાક્ષી ઈશ્વર છે એમ માનીને હું મારો ધર્મ જાળવું છું.’  એક વ્યાધની કથા પણ હતી. વ્યાધ મૂળમાં કસાઈ પશુઓને મારી સમાજની સેવા કરે. એક અહંકારી તપસ્વી બ્રાહ્મણને તેના ગુરુએ વ્યાધની પાસે જવાનું કહ્યું. બ્રાહ્મણને નવાઈ લાગી, કસાઈ તે વળી કેવું જ્ઞાન આપતો હશે ? બ્રાહ્મણ વ્યાધ પાસે પહોંચ્યો. વ્યાધ શું કરતો હતો ?  એ તો પોતાનો  ધંધો કરતો હતો, માંસ કાપતો હતો. માંસને ધોતો હતો, સાફ કરીને માંસ વેચવાનું ગોઠવતો હતો. તેણે બ્રાહ્મણને કહ્યું, મારું આ કર્મ જેટલું થઇ શકે તેટલું હું ધર્મમય કરું છું. જેટલો રેડાય તેટલો આત્મા આ કર્મમાં રેડીને હું કર્મ કરું છું અને મા બાપની હું સેવા કરું છું.’  આવા આ વ્યાધીને રૂપે વ્યાસજીએ આદર્શમૂર્તિ ઉભી કરી. આ વાતો દ્વારા આ ઘટનાઓ દ્વારા એટલું જ કહેવાનો અર્થ છે કે ક્રિયાક્લાપમાં  કે કર્મકાંડમાં કે યજ્ઞ યજ્ઞાદિના શાસ્ત્રોમાં અટવાવાને બદલે તમે જે કરો છો તે ઈશ્વરની સાક્ષીએ કરો અને એમાં જે પ્રાપ્ત થાય છે એ બધું ઈશ્વરને અર્પણ કરો તેવું આપણને આ અધ્યાય કહી રહ્યો છે.

‘રાજવિદ્યા મહાગુહ્ય ઉત્તમોત્તમ પાવન,’ શબ્દમાં ન સમાય પણ પ્રત્યક્ષ અનુભવની કસોટી ઉપર કસાઈ ગયેલી આ વાત નવમા અધ્યાયમાં છે. 

ભદ્રાયુ વછરાજાની       bhadrayu2@gmail.com 

 (31) 

શ્રીમદ ભગવદ ગીતાના નવમા અધ્યાયમાં હરિ નામનો અપૂર્વ મહિમા કહેવામાં આવ્યો છે. આ નવમો અધ્યાય આમ જોઈએ ગીતાની મધ્યમાં ઊભો છે, આખા મહાભારતની મધ્યમાં ગીતા છે અને ગીતાની મધ્યમાં નવમો અધ્યાય છે. અનેક કારણો એવા  છે કે જેને લઈને આ અધ્યાયને પાવન તત્વ પ્રાપ્ત થયું છે. એમ પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે આપણા સંતવર્ય જ્ઞાનદેવે છેવટે જયારે સમાધિ લીધી ત્યારે તેઓ આ અધ્યાયનો જાપ કરતા કરતા સમાધિસ્થ થયા હતા. આ નવમા અધ્યાયના  સ્મરણ માત્રથી આંખો છલકાઈ જાય અને હૃદય ભરાઈ જાય એવી લાગણી  શ્રી વિનોબાજી  અનુભવે છે. વિનોબાજી તો એવું પણ કહે છે કે એકલા ભરતખંડ પર નહીં,  પણ આખી માનવજાત ઉપર આ અધ્યાય એક ઉપકાર છે. 

જે વસ્તુ ભગવાને અર્જુનને  કહી તે એટલી અપૂર્વ છે કે તેને શબ્દોથી કહી શકાય તેમ ન હતી. પરંતુ દયાથી પ્રેરાઈને વ્યાસજીએ સંસ્કૃતભાષામાં પ્રગટ કરી અને તેથી તેમણે  ગુહ્ય  વસ્તુને વાણીનું રૂપ આપી દીધું છે. આ અધ્યાયના આરંભમાં જ ભગવાન કહે છે:  ‘રાજવિદ્યા મહાગુહ્ય  ઉત્તમોત્તમ પાવન.’ આ રાજવિદ્યા છે જે અપૂર્વ વસ્તુ છે તે કહેવાની નહીં પણ અનુભવવાની વાત છે. શબ્દમાં ન સમાય એવી પણ પ્રત્યક્ષ અનુભવની કસોટી ઉપર કસાઈ ગયેલી આ વાત આ નવમા અધ્યાયમાં કરવામાં આવી છે. આ વાત કહેવામાં આવી હોવાથી એમાં ઘણી બધી મીઠાશ જોવા મળે છે. આપણને આ અધ્યાયની અંદર ભગવાન હકીકતમાં જ્ઞાન આપવા માંગે છે. અને એ જ્ઞાન પણ નિરર્થક અથવા તો સાદું જ્ઞાન નથી. એ આત્મજ્ઞાનની કક્ષાએ ઉભું રહી શકે એવું જ્ઞાન છે અને એટલા માટે ભગવાન એવું કહે છે કે,  “ મેં પ્રત્યક્ષ અનુભવ્યું હોય તેવું આ વિજ્ઞાનયુક્ત જ્ઞાન હે, અર્જુન હું તને કહું છું.”  ભગવાન કહે છે, “ હે અર્જુન, તું તો સતનો આગ્રહી છે,  તેથી મેં પ્રત્યક્ષ અનુભવેલું એવું આ વિજ્ઞાન હું તને હવે સ્પષ્ટ કરીને કહું છું, તે તું સાંભળ. જે જાણવાથી તું મોક્ષરૂપ શ્રેષ્ઠ ફળને પ્રાપ્ત થઈશ.”  શ્રી ભગવાન આગળ કહે છે,  “ આને રાજવિદ્યા એટલે કે સર્વ વિદ્યાઓનો રાજા કહેવામાં આવેલ  છે.”  રાજગુહ્ય  એટલે કે વ્યવહારમાં જે જે વસ્તુ અતિ ગોપનીય છે તે સર્વ ગોપનીયમાં  પણ અત્યંત ગોપનીય એટલે કે સર્વ ગુહ્યોનો  રાજા એમ આ અધ્યાયને કહેવામાં આવેલ છે. પરંતુ આ તો રાજવિદ્યા અને રાજગુહ્યનો સામાન્ય અર્થ થયો તેને આમ કહેવાનું બીજું પણ એક કારણ છે. 

સામાન્યતઃ વ્યવહારમાં અજ્ઞાની લોકો જેઓને શ્રેષ્ઠ માનતા હોય તેમના માર્ગનું જ અનુકરણ તેઓ કરે છે. આ ન્યાય પ્રમાણે રાજા એ લોકોમાં સૌથી શ્રેષ્ઠ ગણાય છે. તેથી મહર્ષિઓએ આ અત્યંત ગુહ્ય  એવી બ્રહ્મવિદ્યાનો પ્રચાર સૌથી પહેલા રાજામાં કર્યો. આથી વ્યવહારમાં આ જ્ઞાન રાજવિદ્યા રાજગુહ્ય  એવા નામથી પ્રસિદ્ધ થયું. તો પછી આ જ્ઞાન જગતમાં કેવી રીતે ઉતરી આવ્યું હશે ? તે સબંધે શાસ્ત્રોમાં થયેલો નિર્ણય જાણવા જેવો છે. વાત જરા લાંબી છે પણ એમ કહેવાય છે કે શ્રી રામ પૂછે છે શ્રી વશિષ્ઠને કે,  આ બધું જ્ઞાન જગતમાં ઉતારવા માટે શા માર્ગો અજમાવવામાં આવ્યા કે જેથી તે જગતમાં પ્રવર્તીને રહ્યું છે ? શ્રી વશિષ્ઠ એનો લાંબો જવાબ આપે છે અને છેક ચૌદ લોકના વિસ્તારવાળી સૃષ્ટિઓ ઉત્પન્ન કરનાર બ્રહ્માના ઉદ્દભવથી વાત શરૂ કરે છે. એ મુજબ સૌથી પહેલો સત્યયુગ જેને કૃતયુગ પણ કહ્યો તે પૂરો થયા પછી પૃથ્વીમાં કાળક્રમને લીધે શુદ્ધ કર્મકાંડ સંકોચ પામી ગયો. તેથી બ્રહ્મદેવની આજ્ઞા મુજબ જગતમધ્યે મર્યાદાની સ્થાપના માટે પ્રવર્તમાન દેશોના જુદા જુદા વિભાગો કર્યા અને તેમાં રાજાઓની સ્થાપના કરી. પૃથ્વી ઉપર સુવ્યવસ્થિત રાજ્યની સ્થાપના કરનારો સૌથી પહેલો રાજા પૃથુ છે,  તેઓ પરથી એનું નામ પૃથ્વી પડ્યું છે.  બધા મહર્ષિઓએ તે તે ક્રિયાક્રમના વિધાન માટે તેમ જ પૃથ્વીમાં ધર્મ, કર્મ અને અર્થની સિદ્ધિઓને માટે યોગ્ય ધર્મશાસ્ત્રો તથા વિવિધ યોગ્યક્રિયાઓને સબંધી શાસ્ત્રોની રચના કરી છે. કેટલોક કાળ આમ ને આમ ચાલ્યો છે. પણ વળી પાછો ધર્મ આદિનો ક્રમ તૂટ્યો અને તમામ લોકો વિષયમાં લંપટ થવા લાગ્યા. રાજાઓમાં ધર્મનું રક્ષણ અને પ્રજાપાલનની ભાવના નહીં રહેતા માલિકપણાનો ભાવ ઉત્પન્ન થયો અને પછી અરાજકતા ફેલાતી ગઈ. રાજા અને પ્રજા બંને અત્યંત કંગાળ થઇ ગયા. તેઓની આ દીનતાને મટાડવા માટે અને લોકોમાં આત્મજ્ઞાનના પ્રચારને માટે વશિષ્ઠ ઋષિ અને બીજા મહર્ષિઓએ આત્મજ્ઞાન સબંધી ગુહ્ય અને શ્રેષ્ઠ એવા વિચારો લોકોમાં પ્રગટ કર્યા અને તે જ્ઞાન સૌથી પહેલાં  રાજાઓને આપ્યું. આ રીતે આ ગુહ્ય એવી આત્મવિદ્યાનો પ્રચાર પ્રથમ રાજાઓમાં થયો અને પછી તે લોકોમાં વિસ્તારને પામી. આથી આ ઉત્તમ એવું આત્મજ્ઞાન રાજવિદ્યા અને રાજગુહ્ય કહેવાવા લાગ્યું છે,  એવી વાત આપણને મહર્ષિવર્ય શ્રી કૃષ્ણાત્મજી  મહારાજના ‘ ગીતા દોહન’ માંથી પ્રાપ્ત થાય છે.

મહાત્મા ગાંધીજીએ નવમાં અધ્યાયના  ચોંત્રીસ શ્લોકોનો એક વાક્યમાં ભાવાનુવાદ કરેલ છે. આવો, વિહંગાવલોકન કરીએ.

ભદ્રાયુ વછરાજાની    bhadrayu2@gmail.com 

                                         (30)

શ્રીમદ ગીતાજીના નવમાં અધ્યાયમાં પ્રવેશ કરીએ ત્યારે આવો, આજે આપણે જરા નવી રીતે અધ્યાયની સમાજ મેળવવા પ્રયત્ન કરીએ. સૌ પ્રથમ મહાત્મા ગાંધીજીએ કરેલ આ અધ્યાયના  ચોંત્રીસ શ્લોકોનો એક વાક્યમાં ભાવાનુવાદ જાણી લઈએ જેથી આ અધ્યાયનું વિહંગાવલોકન થઈ  જાય. 

શ્રીકૃષ્ણ અને અર્જુન વચ્ચેના સંવાદનો ‘રાજવિદ્યા-રાજગુહ્ય-યોગ‘ નામનો નવમો અધ્યાય :: શ્રી ભગવાન કહે છે : 

(૧.) અદેખાઈ કરનારો દોષદર્શી તું નથી,  તેથી તેને હું ગુહ્યમાં ગુહ્ય અનુભવવાળું જ્ઞાન આપીશ, જે જાણીને તું અકલ્યાણમાંથી બચશે.

(૨.) વિદ્યાઓમાં આ રાજા છે; ગૂઢ વસ્તુઓમાં પણ શ્રેષ્ઠ છે. આ વિદ્યા પવિત્ર છે, ઉત્તમ છે, પ્રત્યક્ષ અનુભવમાં આવે તેવી અને ધર્માનુકૂલ છે. તેમ જ આચરણમાં મૂકવામાં સહેલી અને અવિનાશી છે.

(૩.) હે પરતંપ ! આ ધર્મને વિશે જેને શ્રદ્ધા નથી,  એવા લોકો મને ન પામતાં મૃત્યુમય સંસારમાર્ગમાં ફરી ફરીને અથડાય છે.

(૪.) મેં જ મારા અવ્યક્ત સ્વરૂપથી આ આખું જગત વ્યાપ્યું છે. મારામાં-મારે આધારે-સર્વ પ્રાણી છે; હું તેમને આધારે નથી.

(૫.) છતાં પ્રાણીઓ મારામાં નથી એમ પણ કહેવાય. એ મારું યોગબળ તું જો. હું જીવોનું ભરણ કરનારો છું; છતાં હું તેમનામાં નથી. પણ હું તેમની ઉત્પત્તિનું કારણ છું.

(૬.) જેમ બધે ઠેકાણે વિચરતો મહાન વાયુ નિત્ય આકાશને વિશે રહેલો છે જ, તેમ બધાં પ્રાણી મારે વિશે છે એમ જાણ.

(૭.) હે કૌંન્તેય ! બધાં પ્રાણી કલ્પને અંતે મારી પ્રકૃતિમાં લય પામે છે, કલ્પનો આરંભ ફરી થતાં હું તેમને પાછાં સરજું છું.

(૮.) પ્રકૃતિના તાબામાં હોવાથી પરવશ એવાં પ્રાણીઓના આ તમામ સમુદાયને, મારી જ એ માયા-પ્રકૃતિને હાથમાં લઈને હું ફરી ફરી ઉત્પન્ન કરું છું.

(૯.) હે ધનંજય ! એ કર્મો મને બંધન કરતાં નથી, કેમ કે હું તેમને વિશે ઉદાસીન જેવો અને આસક્તિરહિત વર્તું છું.

(૧૦.) મારી દેખરેખ નીચે પ્રકૃતિ સ્થાવર અને જંગમ જગતને પેદા કરે છે અને એ કારણસર હે કૌંન્તેય ! જગત (ઘટમાળની જેમ) ફર્યા કરે છે.

(૧૧.) પ્રાણીઆદિ ભૂતમાત્રના મહેશ્વરરૂપ મારા શ્રેષ્ઠભાવને ન જાણીને મૂર્ખ લોકો મનુષ્યરૂપ ધારણ કરેલાની મારી અવજ્ઞા કરે છે.

(૧૨.) મોહ ઉપજાવનારી એવી રાક્ષસી કે આસુરી પ્રકૃતિનો આશ્રય લઈને રહેલા, અવળી બુદ્ધિવાળા એ લોકોની આશાઓ, એમનાં કર્મો તેમ જ એમનું જ્ઞાન વ્યર્થ નીવડે છે.

(૧૩.) એથી ઊલટું, હે પાર્થ ! ભૂતમાત્રના આદિકારણ એવા અવિનાશી મને જાણીને મહાત્માઓ દૈવી પ્રકૃતિનો આશ્રય લઈ એકનિષ્ઠાથી મને ભજે છે.

(૧૪.) દૃઢ નિશ્ચય સાથે પ્રયત્ન કરનારા તેઓ નિરંતર મારું કીર્તન કરે છે, મને ભક્તિપૂર્વક નમન કરે છે, અને નિત્ય ધ્યાન ધરતા મારી ઉપાસના કરે છે.

(૧૫.) વળી બીજા અદ્વેતરૂપ્ર કે દ્વેતરૂપે કે બહુરૂપે બધે રહેલા મને જ્ઞાનયજ્ઞ વડે ઉપાસે છે.

(૧૬.) [એવા] યજ્ઞનો સંકલ્પ હું છું, યજ્ઞ હું છું, યજ્ઞ દ્વારા પિતરોનો આધાર હું છું, યજ્ઞની વનસ્પતિ હું છું,મંત્ર હું છું, ઘીની આહુતિ હું છું, અગ્નિ હું છું અને હવનદ્રવ્ય પણ હું છું.

(૧૭.) આ જગતનો પિતા હું, માતા હું, ધારણ કરનાર હું, પિતામહ હું, જાણવાયોગ્ય પવિત્ર હું, ૐકાર હું, ઋગ્વેદ, સામવેદ અને યજુર્વેદ પણ હું જ છું.

(૧૮.) (બધાનું) છેવટનું સ્થાન હું, પોષક હું, પ્રભુ હું, સાક્ષી હું, નિવાસ હું, આશ્રય હું, હિતેચ્છુ હું, ઉત્પત્તિ હું, સ્થિતિ હું, ભંડાર હું અને અવ્યય બીજ પણ હું છું.

(૧૯.) તડકો હું આપું છું, વરસાદને હું જ રોકી રાખું છું કે પડવા દઉં છું. અમરતા હું છું, મૃત્યુ હું છું અને હે અર્જુન ! સત અને અસત પણ હું જ છું.

(૨૦.) ત્રણ વેદનાં કર્મો કરીને, સોમરસ પીને પાપરહિત થયેલા જનો યજ્ઞ વડે મને પૂજીને સ્વર્ગલોક માગે છે. અને પુણ્યથી મળતા ઈન્દ્રલોકને પામીને તેઓ સ્વર્ગમાં દિવ્ય ભોગ ભોગવે છે.

(૨૧.) એ વિશાળ સ્વર્ગલોકને ભોગવ્યા બાદ પુણ્ય ક્ષીણ થતાં તેઓ મૃત્યુલોકમાં પાછા પ્રવેશ કરે છે. આમ ત્રણ વેદનાં કર્મ કરનારા, ફળના લોભીઓને જ્ન્મમરણના ફેરા ફરવા પડે છે.

(૨૨) જે લોકો અનન્યભાવે મારું ચિંતવન કરતાં મને ભજે છે તે નિત્ય મારામાં જ રત રહેલાના યોગક્ષેમનો ભાર હું ઉઠાવું છું. ( નોંધ : આમ યોગીને ઓળખવાની ત્રણ સુંદર નિશાનીઓ છે-સમત્વ, કર્મમાં કૌશલ, અનન્યભક્તિ. આ ત્રણે એકબીજામાં ઓતપ્રોત હોવાં જોઈએ. ભક્તિ વિના સમત્વ ન મળે, સમત્વ વિના ભક્તિ ન મળે, અને કર્મ-કૌશલ વિના ભક્તિ અને સમત્વ આભાસમાત્ર હોવાનો ભય રહે છે.) 

(૨૩.) યોગક્ષેમ શબ્દમાં યોગ એટલે ન મળેલી વસ્તુ મેળવવી તે અને ક્ષેમ એટલે મળેલી સાચવી રાખવી તે. વળી હે કૌન્તેય ! જેઓ શ્રદ્ધાપૂર્વક બીજા દેવોને ભજે છે તેઓ પણ, ભલે વિધિ વિના છતાં, મને જ ભજે છે.

(૨૪.) હું જ બધા યજ્ઞનો ભોગવનારો સ્વામી છું. પણ આમ મને તેઓ સાચે સ્વરૂપે નથી ઓળખતા તેથી તેઓ પડે છે.

(૨૫.) દેવતાઓનું પૂજન કરનાર દેવલોકને પામે છે, પિતરોનું પૂજન કરનારા પિતૃલોકને પામે છે, ભૂતપ્રેતાદિને પૂજનારા ભૂતગણોના લોકોને પામે છે, અને મને ભજનારા મને પામે છે.

(૨૬.) પત્ર, ફૂલ, ફળ કે જળ જે કાંઈ મને ભક્તિપૂર્વક અર્પણ કરે છે તે શુદ્ધ હૃદય મનુષ્યે ભક્તિપૂર્વક અર્પણ કરેલાનું હું સેવન કરું છું.

(૨૭.) તેથી હે કૌંતેય ! જે કરે, જે ખાય, જે હવનમાં હોમે, જે દાનમાં દે, અથવા જે તપ કરે તે બધું મને અર્પીને કરજે.

(૨૮.) આથી તું શુભાશુભ ફળ દેનારા કર્મબંધનથી છૂટી જઈશ, અને ફલત્યાગરૂપી સમત્વને પામી, જન્મમરણથી મુક્ત થઈ મને પામીશ.

(૨૯.) બધાં પ્રાણીઓને વિશે હું સમભાવે રહું છું. મને કોઈ અપ્રિય કે પ્રિય નથી. છતાં જેઓ મને ભક્તિપૂર્વક ભજે છે તેઓ મારામાં છે અને હું પણ તેમનામાં છું.

(૩૦.) મોટો દુરાચારી પણ જો અનન્યભાવે મને ભજે તો તે સાધુ થયો જ માનવો. કેમ કે હવે એનો સારો સંકલ્પ છે.

(૩૧.) એ તુરંત ધર્માત્મા થાય છે ને નિરંતર શાંતિ પામે છે. હે કૌંતેય ! તું નિશ્ચયપૂર્વક જાણજે કે મારો ભક્ત કદી નાશ પામતો નથી.

(૩૨.) હે પાર્થ ! જે મારો આશ્રય લે છે તેઓ પાપયોનિ હોય કે સ્ત્રીઓ, વૈશ્યો કે શૂદ્રો હોય પરમગતિએ પહોંચે છે.

(૩૩.) તો પછી પુણ્યવાન અને ભક્ત એવા બ્રાહ્મણો તેમ જ રાજર્ષિઓ વિશે તો કહેવું જ શું ? માટે આ અનિત્ય અને સુખરહિત લોકમાં જન્મીને તું મને ભજ.

(૩૪.) મારામાં મન રાખ, મારો ભક્ત થા, મારે નિમિત્ત યજ્ઞ કર, મને નમસ્કાર કર, એટલે પોતાને મારી સાથે જોડી દઈ, મારામાં પરાયણ થઈ મને જ શ્રેષ્ઠ સ્થાન માનનારો તું મને પામીશ.

અહીં ભાષા સરળ છે અને સામાન્ય વાચનથી પ્રત્યેક શ્લોકનો અર્થ ઘણો ખરો સમજાય જાય છે. જરા ફરી એકવાર વાંચી જઈએ તો ? 

‘જેણે મને રેંટિયો સુઝાડ્યો તે તેની ફિકર રાખવાને પુરેપુરો સમર્થ છે. રેટિયાની ફિકર છોડી મારે પરમેશ્વરને મળવાને તૈયાર રહેવું જોઈએ.’ …ગાંધીજી 

ભદ્રાયુ વછરાજાની     bhadrayu2@gmail.com 

                                               (29) 

શુક્લ કૃષ્ણ ગણી આ બે ગતિ વિશ્વે સનાતન;

એકથી થાય ના ફેરા, બીજીથી ફરતો વળી.     

 આવા બે માર્ગ જાણે તે યોગી મોહી પડે નહીં;

તે માટે તું સદાકાળ યોગયુક્ત બની રહે.        

 શ્રીમદ ભગવત ગીતાના આઠમા અધ્યાયના સમાપનમાં બે બાબતો આપણી સમક્ષ સ્પષ્ટ થઇ છે: 

1) બહારથી એકધારું સ્વધર્મનું આચરણ કરવાનું છે. 

2) અંદરથી હરિસ્મરણ દ્વારા ચિત્તશુદ્ધિની પ્રક્રિયા સતત કરતા રહેવાની છે. 

આમ બંનેને સાથે જોડીએ તો અંતર્બાહ્ય કર્મ વિકર્મોના પ્રવાહનું કામ થશે અને  તો આપણું મરણ આનંદની વાત બની રહેશે, આવું ભગવાન સ્પષ્ટ શબ્દોમાં આપણને કહે છે. ઈશ્વરીય પ્રેમથી જયારે અંતર્બાહ્ય રંગાઈ જઈએ અને તે રંગ જયારે આખાય જીવન ઉપર ચડી જાય ત્યારે પવિત્ર વાતોમાં હંમેશા આનંદ આવવા લાગે. બુરી વૃત્તિ પછી સામે ઉભી રહી શકતી નથી. સુંદર સુંદર મનોરથના અંકુર મનમાં ફૂટવા લાગે છે અને સારી કૃતિઓ સહેજે આપણે હાથે થવા લાગે છે. ઈશ્વરના સ્મરણની સારી કૃતિઓ સહેજે થવા લાગશે એ વાત સાચી છે,  પણ આપણે કાયમ લડતા રહેવાનું છે, એવી ભગવાનની આજ્ઞા છે. એક બાજુ મન છે અને બીજી બાજુ અંદરનું અને બહારનું જગત છે. તો અંદર અને બહાર અનંત સૃષ્ટિ ભરી પડી છે, એ સૃષ્ટિની સાથે મનની એકધારી લડાઈ ચાલુ છે. એ લડાઈમાં દરેક ક્ષણે જીત થાય એવું કઈ જરૂરી નહિ. જે છેલ્લે જીત્યો તે સાચો. છેવટનો નિકાલ હોય તે જ ખરો ગણવો. 

સફળતા અને નિષ્ફ્ળતા અનેકવાર મળે. અપજશ મળે તેથી નિરાશ થવાનું  કોઈ કારણ નથી. પથ્થર ઉપર ૧૯ વાર ઘા કર્યા પણ તે ફૂટ્યો નહીં. પણ ધારો કે વીસમાં ઘાએ ફૂટ્યો તો શું પહેલા આગળના ૧૯ ઘા ને નકામા ગણવા ? ના, વીસમાં ઘા ની સફળતાની તૈયારી એ આગળના ૧૯ ઘા હતા એમ માનવું રહે. નિરાશ થવું એનો અર્થ  કે નાસ્તિક થવું. આપણને ભરોસો હોવો જોઈએ કે પરમેશ્વર બધું સંભાળી લેશે. છોકરાઓમાં પણ હિંમત આવે એટલા ખાતર મા આમ તેમ છૂટું ફરવા દે,  પણ તેને પડવા દેતી નથી. છોકરું જરાક પડતું દેખાશે કે આસ્તેકથી આવીને તેને ઉંચકી લેશે. ઈશ્વર પણ આપણા તરફ જોયા કરે છે. આપણા જીવનના પતંગની દોરી તેના હાથમાં છે તે સાચું, એ પતંગની દોરી કોઈ વાર એ ખેંચી રાખે છે તો કોઈ વાર ઢીલી છોડે છે. પણ દોરી આખરે તો તેના હાથમાં છે તેની ખાતરી રાખવા જેવી છે. પરમેશ્વર પર શ્રદ્ધા રાખી મન, વચન અને કાયાથી રાત દિવસ લડતા રહેવાનું તો અંત ઘડી રુડી થશે. એ વખતે બધા દેવતાઓ અનુકૂળ થઇ આપણને મદદે આવશે. 

સૌને સ્વસ્થતાથી અને સહજતાથી મૃત્યુ મળે તેવી અપેક્ષા હોય છે. પણ તેના માટે આપણા જીવનભરની પ્રવૃતિઓની એકરૂપતા, પ્રામાણિકતા અને દિવ્યતા જેટલી વધુ તેટલી  શક્યતાઓ એવા મૃત્યુની વધુ. ન્યાયમૂર્તિ રાનડે કહેતા હતા કે, ‘એકધારું કર્તવ્ય કરતાં કરતાં આવનારું મરણ ધન્ય છે. કંઈક વાંચતો હોઉં, કંઈક લખતો હોઉં, કર્મ કરતો હોઉં,  એમ કામ કરતાં કરતાં મને મરણ આવી મળે એટલે થયું. હકીકતમાં આ સળગતા અગ્નિનો આ અર્થ છે. મરણકાળે પણ કર્મ કરતાં રહેવાય એ અગ્નિની કૃપા છે. સૂર્યની કૃપા એટલે બુદ્ધિની પ્રભા છેવટ સુધી ઝગમગતી રહે, ચંદ્રની કૃપા એટલે મરણ વખતે પવિત્ર ભાવના વધતી જાય. ચંદ્ર મનનો અને ભાવનાનો દેવતા છે. શુક્લપક્ષના ચંદ્રની માફક મનમાંથી પ્રેમ, ભક્તિ, ઉત્સાહ, પરોપકાર, દયા વગેરે શુદ્ધ ભાવનાઓનો પુરેપુરો વિકાસ થાય. આકાશની કૃપા એટલે હૃદયાકાશમાં આસક્તિના વાદળાંનું પૂમડું  સરખું ન હોય. એકવાર ગાંધીજીએ કહેલું, ‘હું એકસરખો રેંટિયો રેંટિયો કર્યા કરું છું. એ રેટિયાને હું પવિત્ર વસ્તુ માનું છું, પણ અંતકાળે એની પણ વાસના ન હોવી જોઈએ. જેણે મને રેંટિયો સુઝાડ્યો તે તેની ફિકર રાખવાને પુરેપુરો સમર્થ છે. રેંટિયો હવે બીજા સારા માણસોના હાથમાં પહોંચ્યો છે. રેટિયાની ફિકર છોડી મારે પરમેશ્વરને મળવાને તૈયાર રહેવું જોઈએ.’ ઉત્તરાયાણનું હોવું એટલે હૃદયમાં આસક્તિના વાદળાની ગેરહાજરી !  આપણે છેવટના શ્વાસ સુધી હાથ પગ વડે અન્યની સેવા કરતાં રહીએ અને હ્ર્દયમાં જરા જેટલી પણ આસક્તિ ન રહે, બુદ્ધિ પુરેપુરી સચેત રહે એવી રીતે મરણ પામીએ  તો પરમાત્મામાં ભળી જઈશું. પરમેશ્વરની પ્રાર્થના કરતાં રહેવું, નામ સ્મરણ, તત્વોનું સ્મરણ ફરી ફરી કરતાં રહેવું. 

આઠમા અધ્યાયના સમાપનમાં આપણી સમક્ષ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ મૃત્યુ, મૃત્યુની સંકલ્પના, મૃત્યુ આવે કેવી રીતે , એના માટેના ઉપાયો અને સરળતાથી સહજતાથી મૃત્યુને કેવી રીતે ભેટી શકાય એના માટેના બધા જ આધારો એમણે સ્પષ્ટ કર્યા છે. અર્જુન કરૂક્ષેત્રના મધ્યમાં  ઉભો છે અને એના રથના સારથી  દ્વારા અત્યારના આ ગીતા કહેવાય રહી છે. 

વેદો તણાં, યજ્ઞ – તપો તણાયે, દાનો તણાં પુણ્ય ફળો કહ્યા જે;

તે સર્વ આ જ્ઞાન વડે વટાવી, યોગી લહે આદિ મહાન ધામ.

છેલ્લે પોતાના ૨૮ માં  શ્લોકમાં બહુ જ સ્પષ્ટ વાત કરી. યોગી મનુષ્ય આ રહસ્યને તત્વથી જાણીને વેદોના વાંચનમાં, યજ્ઞ, તપ તેમજ દાન આદિ કરવામાં જે પુણ્યફળ કહ્યું છે એ સર્વને નિઃશંકપણે ઓળંગી જાય છે. અને શાશ્વત પરમપદને પામે છે. 

આપણે ગીતાના આઠ અધ્યાય પૂર્ણ કર્યા છે અને હવે નવમા અધ્યાયમાં જઈ રહ્યા છીએ ત્યારે અર્જુનને રાજવિદ્યાનો ઉપદેશ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ આપી રહ્યા છે. તૈયાર કર્યો છે અર્જુનને પુરેપુરો ડર હતો તે દૂર કર્યો છે. લાડવા માટે સામર્થ્ય છે તે યાદી આપી છે અને એ થયા પછી એ પોતે હવે તેમને રાજવિદ્યાના ઉપદેશ તરફ લઇ જઈ રહ્યા છે. આમ પણ બીજી રીતે વિચારીએ તો મૃત્યુ પછી જે પ્રાપ્ત થાય છે એ જ વિદ્યા રાજવિદ્યા છે. જયારે અન્ય બધું છૂટી જાય ત્યારે જે રહી જાય એ રાજયોગ છે. (ક્રમશ:)

કોઈપણ ખરાબ કે ભૂંડો શબ્દ તમે ઉચ્ચારો છો કે તરત જ ખોટા સંસ્કાર પડવાની શરૂઆત થાય છે. 

ભદ્રાયુ વછરાજાની        bhadrayu2@gmail.com 

                (28) 

જન્મ એ જીવનનો પહેલો છેડો છે,  તો મરણ એ જીવનનો છેલ્લો છેડો છે. આ વાત ખ્યાલમાં રાખી જેટલી કાળજી પહેલા છેડાની લઈએ છીએ એટલી જ કાળજી અને એટલી જ તૈયારી બીજા છેડા માટે પણ કરતા રહેવી જોઈએ. જન્મથી મોટા થવાની પ્રક્રિયામાં જેટલો આપણો રસ છે, તેટલો  મોટા થયા પછી ફરી એકવાર મરણ તરફ ચાલતી  ગતિમાં પણ હોવો જોઈએ. એકે એક પળ આપણા માટે મહત્વની છે.  એક પણ ક્ષણ ફોગટ ન જાય એની આપણે કાળજી લેવી પડે. પ્રત્યેક ક્ષણે  એક સારો સંસ્કાર બંધાઈ જાય, એક નવો વિચાર આપણને પ્રાપ્ત થઇ જાય તે જરૂરી છે. કોઈપણ ખરાબ કે ભૂંડો શબ્દ તમે ઉચ્ચારો છો કે તરત જ ખોટા સંસ્કાર પડવાની શરૂઆત થાય છે. 

મનોવિજ્ઞાન કહે છે કે, દિવસ સારો ગયો હોય તો પણ ખરાબ કલ્પનાઓ સ્વપ્નમાં આવીને ઉભી રહી જાય છે. વિનોબાજી પોતાના વાત યાદ કરતા કહેતા કે : “ઘણાં વરસ પહેલાં હું મારી દાદીને મળવા ગયો હતો. તે ખૂબ ઘરડી થઈ ગઈ હતી. તે મને કહે, “વિચા, હમણાંનું કશું યાદ નથી રહેતું. ઘીનું વાસણ લેવાને જાઉં છું પણ લીધા વગર જ પાછી આવું છું.” પણ પચાસ વરસ પહેલાંની દાગીનાની એક વાત તે મને કહ્યા કરે. પાંચ મિનિટ પહેલાંનું યાદ રહેતું નથી. પણ પચાસ વરસ પહેલાંનો જોરાવર સંસ્કાર છેવટ સુધી જાગતો સતેજ રહે છે. એનું કારણ શું? પેલી દાગીનાની વાત ત્યાર સુધીમાં તેણે હરેક જણને કરી હશે. તે વાતનો કાયમ ઉચ્ચાર ચાલુ રહ્યો હતો. તે વાત જીવનને ચોંટી ગઈ, જીવન સાથે એકરૂપ થઈ ગઈ. મેં મનમાં કહ્યું, ઈશ્વર કરે ને મરણ વખતે દાદીને દાગીના યાદ ન આવે એટલે થયું.”

જીણી જીણી બાબતોમાં સંભાળ રાખવી પડે. ડૂબનારો હોય તેને તણખલાનો પણ આધાર થાય છે. સંસારમાં આપણે ડૂબી જઈએ છીએ. જરા સારું બોલ્યા હોય તો એટલો જ આધાર થશે. સારું કરેલું કદી ફોગટ ન જાય,  એ તમને ને મને તારશે. લેશમાત્ર પણ ખરાબ સંસ્કાર ઉમેરવા ન જોઈએ. મારી આંખ પવિત્ર રાખીશ, મારાં  કાન નિંદા સાંભળશે નહીં, મારી જીભ સારું બોલશે એવું  સતત રટણ મારે કરવું  પડે. પવિત્ર સંસ્કાર જેમ જેમ પડતા જાય એમ ઉદ્દાત વિચારો મનમાં વાગોળવા લાગે. હાથને પવિત્ર કામ કરવાની ઈચ્છા થાય, અંદર ઈશ્વરનું સ્મરણ થાય અને પરિણામે બહાર સ્વ ધર્મનું આચરણ થાય. હાથથી સેવા, કર્મ અને મનમાં વિકર્મ એમ રોજ કરતા રહેવું જોઈએ. 

ગાંધીજીનું જીવન ઉદાહરણ લેવા જેવું છે. રોજ કાંતે,  રોજ કાંતવાની વાત પર તેઓ ભાર દીધા કરે. આપણને વિચાર આવે કે રોજ શા માટે કાંતવું જોઈએ ? કપડાં જેટલું કાંતિ લઈએ તો ચાલે નહીં ? પણ એ વ્યવહાર થયો. રોજ કાંતવામાં આધ્યાત્મિકતા છે. વિનોબાજી સરસ સમજાવે છે કે,  દેશને ખાતર મારે કશુંક કરવું છે એનું એ ચિંતન છે એટલે એ રોજ ખાદી કાંતે છે. એ સુતર દરિદ્રનારાયણની સાથે આપણને રોજ જોડી આપે છે. એટલે કે એ સંસ્કાર આપણા દ્રઢ થાય છે. આપણને  ખ્યાલ છે કે ડોક્ટર દવા આપે પાંચ દિવસની,  એ દવા તો સપ્રમાણ પાંચ દિવસમાં પીવાની હોય કે ખાવાની હોય. એક સાથે આપણે પાંચેય દિવસની દવા ખાઈ જઈએ તો પછી રોગમાં કઈ ફર્ક પડે ? દવાનો હેતુ સરે  ખરો ? એ જ રીતે રોજરોજ સંસ્કાર કરીને આપણી પ્રકૃતિ માંહે ની વિકૃતિ દૂર કરવાનું કામ આપણે કરવું જોઈએ. 

વિનોબાજી કે સુંદર વાત તરફ આપણું ધ્યાન દોરે છે. એ કહે છે કે, ‘પૂજા કરતી વખતે ભગવાન શ્રી શંકરની પિંડી ઉપર ધીરે ધીરે અભિષેક કરવામાં આવે છે. આ મને બહુ ગમી ગયેલું દ્રષ્ટાંત છે.  નાનપણમાં એ ક્રિયા હું રોજ જોતો. ચોવીસ કલાકનું ભેગું કરો તો તે માંડ બે બાલ્દી  પાણી થાય. ઝટ બે બાલ્દી  શિવ લિંગ પર રેડી દીધી હોય તો શો વાંધો આવે ? આ સવાલનો જવાબ મને બચપણમાં જ મળી ગયો હતો. પાણી એકદમ સીધું  રેડી દેવાથી કર્મ સફળ થતું નથી. ટીપે ટીપે કે  સતત ધાર ધાર થાય છે તેનું જ નામ ઉપાસના છે. સમાન સંસ્કારોની એકસરખી સતત ધાર ચાલવી જોઈએ. જે સંસ્કાર સવારે, તે જ બપોરે તે જ રાતે, જે દિવસે તે જ રાતે, જે કાલે તે આજે. જે આજે તે આવતીકાલે. જે આ વર્ષે તે આવતા વર્ષે અને જે આ જન્મે તે આવતા જન્મે. અને જે જીવતા તે જ મરતા. આવી એક હારમાળા દર્શાવીને વિનોબાજી કહે છે એક જ દિશામાં સંસ્કારનો પ્રવાહ વહે તેની મારે ને તમારે કાળજી લેવી જોઈએ. ચારે કોર વહી જતું પાણી સુકાઈ જાય. સંસ્કારનું પણ એવું જ છે. સંસ્કારનો પવિત્ર પ્રવાહ જીવનમાં વહેતો રહે તો જ છેલ્લે મરણ સમયે મહા આનંદનો ભંડાર બની રહે. જે પ્રવાસી રસ્તામાં ઝાઝું ન થોભે, અથવા રસ્તામાં આવતા મોહથી દૂર રહે મહેનત કરીને પગલાં માંડતો માંડતો શિખર તરફ  ચાલ્યા જ કરે તો તે ઉપર જઈને  છાતી પર લગાવેલા સર્વ બંધનો ફેંકી દઈ ત્યાંના વાતાવરણનો મોકળાશથી  અનુભવ કરશે. તેના આનંદનો બીજા લોકોને ખ્યાલ સરખો આવશે નહીં. જે મુસાફર વચ્ચે અટકી જાય  તેના માટે સૂર્ય કે પવન થોભેલો રહેવાનો છે ખરો  ? (ક્રમશ:)

“તું જેને ગાળ દઈને ગયો તે હું આજે જીવતો નથી અને તું પણ ગઈકાલે હતો તેનો તે માણસ તું આજે નથી.”

ભદ્રાયુ વછરાજાની          bhadrayu2@gmail.com 

                    (27) 

 `શ્રીમદ ગીતાજી આપણને યાદ અપાવે છે કે, દરેકે દરેક ક્ષણ જન્મે છે ત્યારે એક જૂની ક્ષણ મરી જાય છે. રોજ રાત પડે ને આપણે સુઈ જઈએ છીએ એટલે આપણે મૃત્યુ પામીએ છીએ અને બીજે દિવસે સવારે ઉઠીએ છીએ ત્યારે નવો જન્મ લઈને આપણે ઉઠીએ છીએ. સ્પષ્ટ વાત છે કે તમે જે પળ વિતાવી એ ફરી આવવાની નથી. શ્રી માતાજી કહે છે કે,  ‘એ પળ ફરી આવવાની નથી,  હા, નવી  પળ જરૂર આવશે પણ તે એ  પળ નહીં હોય’ અને પરિણામે દરેક પળને એવી રીતે જીવવી જોઈએ કે આ હવે આખરી પળ છે. 

બહુ જાણીતી વાત છે. એક સંત હતા એને કોઈએ ખુબ ગાળો દીધી. આજુબાજુના શિષ્યોને બહુ ચિંતા થઇ પણ થયું એવું કે બીજે દિવસે એ ગાળો દેનારો માણસ પસ્તાવો પામ્યો એટલે એણે આવીને એ સંતની માફી માંગી લીધી. પણ સંતે એને આશ્વાસન આપતા કહ્યું કે તું જેને ગાળ દઈને ગયો તે હું આજે જીવતો નથી અને તું પણ ગઈ કાલે હતો તેનો તે માણસ તું આજે નથી. એટલે કે તારે માફી માંગવાની જરૂર નથી.’ 

પ્રત્યેક ક્ષણ જો એક અર્થમાં પુનર્જન્મની ક્ષણ હોય તો પછી કેવું જીવવું, કેટલી માત્રામાં જીવવું એ એક ક્ષણનો યોગ છે અને એ પ્રત્યેક ક્ષણે આપણે યાદ રાખવું પડશે કે હવેની ક્ષણ કદાચ મારી છેલ્લી હોઈ  શકે. નિર્ભયપણે મરણનો વિચાર કરીને તેનો તોડ  કાઢવાની હિંમત માણસ કરતો નથી. પરિણામે એ મૃત્યુથી આઘો આઘો ભાગ્યા કરે છે. આ તો કેવું છે કે, હરણની પાછળ વાઘ પડ્યો છે. હરણ છે ચપળ પણ તેનું જોર ક્યારેક તો ઓછું પડે જ છે. એક પળ એવી આવે છે કે હરણ થાકી જાય છે, પણ પેલો વાઘ એટલે કે પેલું મરણ પાછળ પાછળ આવતું હોય છે. એ જયારે નજીક આવી પહોંચે ત્યારે પેલા હરણની કેવી સ્થિતિ થાય ? વાઘ તરફ જોઈ ન શકાય અને આગળ ભાગી ન શકાય. જમીનમાં મોઢું અને શીંગડા ખોસીને આંખ મીંચીને ઉભા રહી જવું પડે. અને મનોમન કહેવું પડે કે,  ‘આવ ભાઈ હવે મને ઝટ માર…’ બસ,  આવી જ હાલત છેલ્લી મિનિટે આપણી ન થાય તેવું કહેવા માટે આઠમો અધ્યાય ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ આપણી સમક્ષ રજૂ કરી રહ્યા છે. 

અહીં બહુ જ સ્પષ્ટ રીતે કહેવાયું  છે કે,  તમે કોઈ પણ સ્વરૂપે વેદ જાણનાર હો કે ન જાણનાર હો, આસક્તિ સાથેના હો કે આસક્તિ વિનાના હો,  તમે જેમ જીવ્યા હો ગમે  તેમ પણ તમારે એક વખત તો મરણ પામવાનું છે એ નિશ્ચય રાખો.  એટલા માટે આઠમા અધ્યાયના આગળના ૧૧ થી ૧૪ શ્લોકની અંદર કેવી રીતે મરણ પામો તો હું તમને તાત્કાલિક મળી શકું ?  એ વિશેની   કેટલીક વાત શ્રી કૃષ્ણ  આપણને કરે છે.

‘હે અર્જુન,  બ્રહ્મલોક સુધીના સમસ્ત લોકો પુનરાવર્તી છે પરંતુ હે કુંતીપુત્ર,  મને પામ્યા પછી પુનર્જન્મ થતો નથી. કારણ કે હું કાલાતીત  છું અને આ બ્રહ્મા આદિના લોકો કાળ દ્વારા સીમિત છે તેથી અનિત્ય છે. બ્રહ્માનો એક જ દિવસ એટલે  સત્ય, ત્રેતા, દ્વાપર અને કળિયુગ એ ચાર યુગના એકહજાર વાર થતા આવર્તનમાં લાગતા સમય જેટલો તેમજ એની રાત્રી પણ એટલી જ એટલે કે એક હજાર ચતુર્યુગના સમય જેટલી,  જેઓ આ  તત્વથી જાણે છે એ યોગીઓ કાળના તત્વને જાણનારા છે. આપણે આટલા ઊંડા ઉતરી શકવાના નથી. અર્જુનને કહે છે કે,  હે અર્જુન,  અવ્યક્ત અક્ષર એવા નામે કહેવાયો છે એ જ અક્ષર નામના અવ્યક્ત ભાવને પરમગતિ કહે છે. અર્જુનને વધુ એક સંબોધન કરે છે,  હે પૃથાપુત્ર,  સર્વભૂતો છે જે સચ્ચિદાનંદ પરમાત્માથી આખું જગત પરિપૂર્ણ છે એ સનાતન એટલે કે કાયમ ટકી રહેનારું અવ્યક્ત પરમ પુરુષ તો અનન્ય ભક્તિથી જ પ્રાપ્ત કરી શકાશે. અનન્ય ભક્તિનો સીધો અને સાદો અર્થ એ, ‘બીજું નથી તે એક માત્ર.’ 

અર્જુનને બે મુક્તિ માર્ગ શેઇ ભગવાન દર્શાવે છે :  

1. જે સમયે શરીર છોડીને જનારા યોગીજનો પરત ન આવનારી ગતિને પામે તે કાળ અને
2. જે સમયે શરીર છોડીને જનારા પરત આવનારી ગતિને જ પ્રાપ્ત થાય છે એ કાળ … એટલે કે બેય માર્ગો હું તને દર્શાવું છે. તને યોગ્ય લાગે તે માર્ગ ઉપર તું આગળ વધ..

ખૂબી જુઓ કે, ભગવાન બે માર્ગનો નિર્દેશ કરીને પછી આપણા પર છોડે છે કે,  તને યોગ્ય લાગે તે માર્ગ તું પસંદ કર. (ક્રમશ:)

ભદ્રાયુ વછરાજાની bhadrayu2@gmail.com

(26)
શ્રીમદ ભાગવત ગીતાના આઠમા અધ્યાયમાં આપણે ત્રણ વિશિષ્ટ શબ્દો વિષે જાણ્યું છે. અધિભૂત, અધિદૈવ અને અધિયજ્ઞ. આપણા ચિંતક, શાસ્ત્રોના ભાષ્યના માહિર કલમનવેશ શ્રી ગુણવંત શાહ આ ત્રણ શબ્દો માટે બહુ ટૂંકી વાત સમજાવે છે તે જોવાનું ગમશે.
અધિભૂત એટલે આ સૃષ્ટિમાં જે કંઈ નાશવંત છે તે અધિભૂત છે. જે નાશવંત હોય તેને ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને લયના નિયમ લાગુ પડે. એટલે કે આપણું શરીર ગમે તેટલું સારું હોય, ઘાટીલું હોય, રૂપાળું હોય તોય નાશવંત છે. એટલે એ ગઢપણ અને મરણથી મુક્ત નથી.
બીજો શબ્દ છે અધિદૈવ. પ્રકૃતિ અને પુરુષ એમ કહેવાયું છે, એમાં જે પુરુષ છે તે અધિદૈવ છે. અધિદૈવ એટલે પુરુષાર્થ. જીવાત્મા એ અધિદૈવ છે. આપણે એ યાદ રાખવું પડે કે આપણું શરીર હાડમાંસનો ઢગલો ન રહેતા એક સુસંવાદી તંત્ર બની રહે. અધિદૈવ એટલે આંખ પાછળની આંખ, કાન પાછળનો કાન અને નાક પાછળનું નાક. આ અધિદૈવ વિદાય લે કે તરત બધું ઠપ્પ થઇ જાય.
અધિયજ્ઞની ચર્ચા કરતા આપણને ગુણવંતભાઈ ત્રીજા અધ્યાયની યાદી આપે છે. યજ્ઞ એટલે વિષ્ણુ. વિષ્ણુ એટલે આ સૃષ્ટિને ધારણકર્તા. કર્મ યજ્ઞરૂપ છે. અને એ યજ્ઞનો અધિષ્ઠાતા વિષ્ણુ છે. એ અધિયજ્ઞ ‘હું’ પોતે એવું શ્રી કૃષ્ણ સ્પષ્ટ કહે છે. આ દેહની વેદી ઉપર આગળ સતત યજ્ઞ ચાલી રહ્યો છે. નિરંતર કશુંક હોમાતું જ રહે છે. શ્વાસ લઈએ તો એ આહુતિ ગણાય. ખાતા રહીએ, પીતા રહીએ, સુંઘતા રહીએ, સાંભળતા રહીએ, જોતા રહીએ, સ્પર્શતા રહીએ એ બધું આહુતિરૂપ છે. યજ્ઞમાં કેવું દ્રવ્ય હોમવું તે આપણે વિચારી લેવાનું છે. આ ત્રણ શબ્દોની વિશિષ્ટ પલાખ આપણે એટલા માટે ફરી કરી કારણ કે આ ત્રણ શબ્દોના અર્થમાં આ અધ્યાયનો અને પછીના અધ્યાયનો ભાર છે. આ ત્રણ શબ્દો જાણ્યા પછી આપણને સ્પષ્ટ નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે કે મૃત્યુના મહોત્સવની તૈયારી કરો.
આપણા દૂર દૂરના કોઈ ઓળખીતાના ઘરે કોઈનું અવસાન થાય તો આપણને થોડી ક્ષણ માટે આંચકો લાગે છે, પણ એટલું બધું દુઃખ નથી થતું કે જેથી કરીને આપણે અવસાનના સમાચાર સાંભળીને રડવા લાગીએ. કારણ કે આમ જુઓ તો સીધી કોઈ લેવા દેવા આપણે એની સાથે નથી. પણ એ જ સ્થાને આપણા જ નજીકના કુટુંબી સગાનું અવસાન થયું જાણવા મળે તો તરત જ આપણી આંખમાંથી અશ્રુધારા વહે છે. નજીકનો જે સગો છે, કુટુંબી છે, સબંધી છે એ એક પ્રકારની આસક્તિ છે. એ આસક્તિ છે એટલે આપણને રડવું આવે છે. દૂરનાની આસક્તિ ન હોત એટલે રડવું આવતું નહોતું. કોઈકે બુદ્ધને કહ્યું, ‘અમને મૃત્યુનું રહસ્ય કહો’. બુદ્ધે ખુબ સરસ ટૂંકો છતાં ધારદાર જવાબ આપ્યો જવાબ આપ્યો. ‘જીવનનું રહસ્ય જાણો એટલે મૃત્યુનું રહસ્ય મળી જશે. જીવન અને મૃત્યુ પ્રતિપળ એકબીજામાં એવા તો ઓતપ્રોત છે કે એમને જુદા જુદા સમજી ન શકાય, સાથે જ સમજવા પડે.’ આત્માને દેહધારી કહ્યો છે એટલે કે આત્માએ જે દેહનું ધારણ કર્યું છે, જે દેહ ધર્યો છે તે ક્યારેક સુકાઈ પણ જશે. આપણે દિવસમાં કેટલી વખત શર્ટ બદલીએ છીએ કે સાડી બદલીએ છીએ ? જો છેક સૂક્ષ્મભાવે વિચારીએ તો જયારે જયારે શર્ટ બદલીએ છીએ ત્યારે ત્યારે નાનકડું મૃત્યુ છે. જયારે જયારે સાડી બદલાય છે ત્યારે પણ નાનું નાનું મૃત્યુ છે. સ્વામી વિવેકાનંદ કહેતા કે, ‘રાત્રે સૂઓ છો તો એ મૃત્યુ છે અને સવારે ઉઠો તો એ જન્મ છે.’

આપણે લોકો જીવન જીવવામાં એટલા બધા મશગુલ થઇ જઈએ છીએ કે એમાં વચ્ચે થોડોક શ્વાસ લઈને પણ આપણે વિચારતા નથી કે મૃત્યુ મારી રાહ જોવે છે. આ જે જીવન જીવાઈ રહ્યું છે એમાં જ અંતે તાત્કાલિક એક ક્ષણ એવી આવશે કે જયારે મારો શ્વાસ બંધ થઇ જશે અને એ ક્ષણ પણ આવવાની છે એવી ખાતરી એવી યાદદાસ્ત મારે રાખવી પડે. તમે ચાલતી ગાડીમાં બેઠા હો અને તમારી ગાડી પુરપાટ દોડતી હોય ત્યારે તમે વિચારતા નથી પણ તમારે જ્યાં ઉતરવું છે તે સ્ટેશન નજીક આવવા લાગે છે કે તરત જ તમે ઉતરવાની તૈયારી કરવા લાગો છો. એનો અર્થ એવો છે કે તમારે ઉતારવાનું સ્ટેશન આવે એની ખબર પડે છે. જીવન અને મૃત્યુમાં ફરક એટલો છે કે એમાં સ્ટેશન ક્યારે આવશે તેની આપણને ખબર પડતી નથી એટલે સ્ટેશન આવ્યું અને તમે તૈયારી કરવા રોકાયા એવી તક આપણને મળતી નથી. (ક્રમશઃ)

ભદ્રાયુ વછરાજાની bhadrayu2@gmail.com

(25)
મૃત્યુનો ભય આપણને સૌને ઓછો કે વધુ પણ લાગે તો છે જ. હવે એ ડર સાચો છે કે ખોટો એનું કોઈ વિશ્લેષણ કરી આપે તેથી એમાં કશો ફર્ક ન પડે. પણ શ્રીમદ ગીતામાં શ્રી ભગવાને કાળજી લઈને આપણા ભયને ઘટાડવાના રસ્તા બતાવ્યા છે. ભગવાન આપણી મર્યાદા જાણે છે. તેથી મૃત્યુનો ભય ઓછો થાય એટલા માટે તેઓ આઠમા અધ્યાયમાં આપણને મૃત્યુ વિશેની વાતોમાં દોરી જાય છે.

એકનાથના જીવનનો એક પ્રસંગ છે. એક ગૃહસ્થે નાથને પૂછ્યું, “મહારાજ, તમારું જીવન કેટલું સાદું ને નિષ્પાપ ! અમારું એવું કેમ નથી? તમે કદી કોઈના પર ગુસ્સે થતા નથી, તમારે કોઈ સાથે ટંટો નહીં, તકરાર નહીં. તમે કેવા શાંત, પવિત્ર અને પ્રેમાળ છો !” નાથે કહ્યું, “મારી વાત હમણાં રહેવા દે. તારી બાબતમાં મને એક વાતની ખબર પડી છે. તારું આજથી સાત દિવસ પછી મરણ છે.” નાથે કહેલી વાત ખોટી કોણ માને ? સાત દિવસ પછી મરવાનું ! ફક્ત એકસો ને અડસઠ કલાક બાકી ! અરેરે ! હવે શું થાય? તે માણસ ઝટપટ ઘેર ગયો. તેને કંઈ સૂઝે નહીં. બધી આપ-લેની વાત, સોંપણનોંધણ પણ કરવા માંડી. પછી તે માંદો પડ્યો. પથારીએ પડ્યો. છ દહાડા એમ ને એમ જતા રહ્યા. સાતમે દહાડે નાથ તેની પાસે આવ્યા. તેણે નમસ્કાર કર્યા. નાથે પૂછ્યું, “કેમ છે?” તેણે કહ્યું, “જાઉં છું હવે.” નાથે પૂછ્યું, “આ છ દિવસમાં કેટલું પાપ થયું? પાપના કેટલા વિચાર મનમાં ઊઠ્યા ?” તે મરણ પથારીએ પડેલા માણસે જવાબ આપ્યો, “નાથ ! પાપનો વિચાર કરવાનો વખત જ ક્યાં હતો ? નજર સામે મરણ એકસરખું ઘૂમ્યા કરતું હતું.” નાથે કહ્યું “અમારુ જીવન નિષ્પાપ કેમ હોય છે તેનો જવાબ તને હવે મળી ગયો.” મરણનો વાઘ હમેશાં સામે ઘૂરકતો ઊભો હોય ત્યારે પાપ કરવાનું સૂઝે ક્યાંથી? પાપ કરવું હોય તો તેને માટે પણ એક જાતની નિરાંત જોઈએ. મરણનું હંમેશ સ્મરણ રાખવું. એ પાપમાંથી મુક્ત રહેવાનો ઈલાજ છે. મરણ સામું દેખાતું હોય ત્યારે કઈ હિંમતે માણસ પાપ કરશે?

આપણે રોજબરોજની વાતચીતમાં ધર્મ, અધ્યાત્મ, બ્રહ્મ આ બધા શબ્દોને આપણી રીતે વ્યાખ્યાયિત કરતા હોઈએ છીએ. શ્રી કૃષ્ણએ આઠમા અધ્યાયમાં આપણને સાચી વ્યાખ્યા કરી આપી છે.
જે પરમ અક્ષર છે તે બ્રહ્મ છે.
જે પોતાનું સ્વરૂપ એટલે કે જીવાત્મા છે તેને અધ્યાત્મ કહેવામાં આવે છે
અને
આ સમગ્ર જગત ઉપર પ્રાણીઓનો ઉદભવ થાય અને એના આધારે જે સૃષ્ટિની રચના અથવા ત્યાગ થાય એ કર્મ તરીકે ઓળખાય છે.
ત્રણ શબ્દો બીજા પણ આપણે સ્પ્ષ્ટ કરી લઈએ.
અધિભૂત, અધિદેવ અને અધિયજ્ઞ એવા ત્રણ શબ્દો આ અધ્યાયની શરૂઆતના શ્લોકોમાં આપવામાં આવ્યા છે.
ઉત્પત્તિ અને વિનાશ જે બંનેના નક્કી છે એવો પ્રત્યેક પદાર્થ અધિભૂત કહેવાય છે.
જયારે જેને શાસ્ત્રમાં સૂત્રાત્મા, પ્રજાપતિ, બ્રહ્મા અથવા હિરણ્યગર્ભ કહીને ઉચ્ચારવામાં આવે છે એ અધિદેવ છે.
તો પછી પ્રશ્ન થાય કે અધિયજ્ઞ શું છે ? એમનો જવાબ આઠમા અધ્યાયના ત્રીજા શ્લોકમાં અર્જુનને ઉદ્દેશીને ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ બહુ સ્પષ્ટ રીતે આપે છે. એ અર્જુનને પણ સંબોધન કરે છે કે, હે દેવધારીઓમાં શ્રેષ્ઠ અર્જુન ! આ શરીરમાં હું વાસુદેવ જ અંતર્યામીરૂપે અધિયજ્ઞ છું. એટલે કે આપણને એ દેખાતા નથી એવા અંતર્યામી સ્વરૂપે તેઓ આપણામાં વસેલા છે.
કુલ ૨૮ શ્લોકોનો આ આઠમો અધ્યાય મૃત્યુ તરફની વિભાવનામાં આપણને લઇ જાય છે. કહેવાયું છે કે જે માણસ અંતકાળે ઈશ્વર સ્મરણ કરતો કરતો શરીર છોડી જાય છે એ ઈશ્વરના સાક્ષાત સ્વરૂપને પામે છે, એમાં કોઈ શંકાને રાખવાની જરૂર નથી આવું ભગવાનના શબ્દોમાં કહેવાયું છે. એ ફરી એકવાર અર્જુનનું સંબોધન બદલીને છઠ્ઠા શ્લોકમાં અર્જુનને ‘હે કુંતીપુત્ર’ એવું સંબોધન કરે છે. માણસ અંતકાળે જે જે પ્રકારના ભાવને સ્મરણ કરતા કરતા શરીર ને છોડે છે તેને તે જ પામે છે. કારણકે સદા તેજ ભાવથી તે ભરપૂર રહ્યો છે. અહીં સમજવાનું એ થાય છે કે મૃત્યુ સમયે તમારા ચિત્તમાં જે ઈચ્છા, વાસના, અપેક્ષા, કામના રહેલી છે, દૃઢ થયેલી છે એ તમને હવે પછીના જન્મમાં પણ મળવાની છે. અને પરિણામે સમજાવ્યું છે કે, ‘હે અર્જુન, તું સર્વ કાળે નિરંતર મારું સ્મરણ કર્યા કર અને હું કહું તેમ યુદ્ધ પણ કર્યા કર. આમ કરવાથી તું ચોક્કસ મને જ પામવાનો છો. એટલે કે તારા યુદ્ધનું સંચાલન હું કરવાનો છું. તું ચિંતા ન કરીશ.’ આટલો ભરોસો આપ્યા પછી નિયમ રૂપે ત્રણ વાતો સમજાવે છે.
1) પરમેશ્વરના ધ્યાનના અભ્યાસ સ્વરૂપ યોગ. યોગ એટલે ઠાલો યોગ નહીં, કસરત નહીં, હાથ પગ ઉછાળવા તે નહીં, પેટ અંદર બહાર લઇ જવું તે નહીં પણ પરમેશ્વરનું ધ્યાન ક્ષણે ક્ષણ હોય એવા અભ્યાસરૂપ યોગયુક્ત તારે રહેવું પડે.
2) બીજી તરફ ન જનારા ચિત્તથી નિરંતન ચિંતન કરતો માણસ બની રહેવાનું એ બીજું સ્વરૂપ છે.
3) અને પરિણામે પરમ પ્રકાશ જેવા દિવ્ય સ્વરૂપ પરમેશ્વરને માણસ પામી શકે છે.
તમે જો પહેલા બે પગલાંને બરાબર આત્મસાત કરીને એમની સાથે જીવતા રહેશો તો ઈશ્વર તમને પ્રાપ્ત થવાના છે.
જે માણસ સર્વજ્ઞ, અનાદિ, અંતર્યામી રૂપે સઘળા પ્રાણીઓના શુભ અને અશુભ કર્મોનું શાસન કરનાર છે, સૂક્ષ્મથી અતિ સૂક્ષ્મ છે, સૌનું ધારણ પોષણ કરનાર છે, અચિંત્ય સ્વરૂપ છે, સૂર્ય સમાન સદાય ચેતનરૂપી પ્રકાશ આપનાર છે અને અવિદ્યાથી સાવ પર એવા શુદ્ધ, સત ચિત્ત અને આનંદને વરેલ છે એવા પરમેશ્વરનું મારે અને તમારે સ્મરણ કરવાનું છે, સ્વીકારવું પડશે પહેલા મનમાં કે, હા આવું કોઈ સ્વરૂપ છે. આવો જે ભક્તિયુક્ત માણસ અંતકાળે પણ યોગબળથી બે ભમ્મરોની વચ્ચે મધ્યમાં પ્રાણને સારી રીતે સ્થાપ્યા પછી નિશ્ચલ મનથી સ્મરણ કરતા કરતા દિવ્ય સ્વરૂપ પરમાત્માને જ પામે છે તેની ખાતરી અર્જુનને દસમાં શ્લોકમાં શ્રી ભગવાન આપે છે.(ક્રમશઃ )

ભદ્રાયુ વછરાજાની bhadrayu2@gmail.com

(24)

શ્રીમદ ભગવદ ગીતાનો આઠમો અધ્યાય હકીકતમાં આપણને મૃત્યુ માટેની તૈયારી કરતા શીખવવા માટેનો અધ્યાય છે. એક અર્થમાં એ ભવ્ય મૃત્યુ માટેની જીવન સાધના પણ ગણી શકાય. આમ તો આ અધ્યાયનું નામ અક્ષરબ્રહ્મયોગ છે. સમશ્લોકી ગીતા અનુવાદમાં શ્રી કિશોરલાલ ઘ. મશરૂવાળા આઠમા અધ્યાયના શીર્ષકનો ભાવાનુવાદ કરે છે “યોગીનો દેહત્યાગ.”

ભગવાનને અર્જુન સતત પ્રશ્નો પૂછવા લાગ્યા છે. અને એ પ્રશ્નો પૂછવામાં તે દૈનંદિન બાબતોની સાથે ધર્મ, અધ્યાત્મ, કર્મ વગેરે સુધી પહોંચી ગયા છે. અર્જુન આઠમા અધ્યાયના આરંભમાં સીધો જ પ્રશ્ન પૂછે છે કે, બ્રહ્મ શું છે ? અધ્યાત્મ શું છે ? કર્મ શું છે ? હે, પુરુષોત્તમ, તમે મને એ જણાવો કે અધિભૂત, અધિદૈવ અને અધિયજ્ઞ એ વળી શું છે ? અંત વેળાએ યતિએ એટલે કે યોગીએ તમને જાણવા હોય તો કેમ જાણવા ? મને સ્પષ્ટ ભાષામાં તે જણાવો. અને આટલા બધા પ્રશ્નોના જવાબમાં શ્રી ભગવાન ટૂંકાને ટચ જવાબ આપે છે:

જે સર્વોત્તમ અવિનાશી છે તે બ્રહ્મ છે,

પ્રાણીમાત્રને વિષે સ્વસત્તાથી જે રહે છે તે અધ્યાત્મ છે,

પ્રાણીમાત્રને ઉત્પન્ન કરનાર સૃષ્ટિ વ્યાપાર તે કર્મ કહેવાય છે.

અધિભૂત તે મારુ નાશવંત સ્વરૂપ છે.

અધિદૈવત તે તેને વિષે રહેલું મારું જીવસ્વરૂપ છે.

હે મનુષ્યમાં શ્રેષ્ઠ ! અધિયજ્ઞ આ દેહને વિષે રહેલું, પણ યજ્ઞ વડે શુદ્ધ થયેલું, જીવસ્વરૂપ છે.

વાત જરા વિગતે જાણવા જેવી છે. માણસનું જીવન અનેક સંસ્કારોથી ભરેલું છે. આપણા દ્વારા અસંખ્ય ક્રિયાઓ થયા જ કરે છે. સ્થૂળ પ્રમાણમાં ગણતરી કરીએ તો ચોવીસ કલાકના દિવસમાં કેટલી ક્રિયાઓ થઇ આપણને જોવા મળે. આમ ઝડપથી ગણીએ તો પણ ખાવું, પીવું, બેસવું, બોલવું, ઊંઘવું, ફરવા જવું, લખવું, કામ કરવું, વાંચવું આમ બોલતા જ રહીએ. વળી ક્રિયાઓ કરતા રહીએ છીએ તે દરમિયાન તરહ તરહના સ્વપ્નાઓ, રાગ અને દ્વેષ, માન અને અપમાન, સુખ અને દુઃખ એમ ક્રિયાના અનેક પ્રકારોનો આપણને પરિચય થાય છે. એક નાનકડું ઉદાહરણ લઈએ ઊંઘી જવાનું, તો ઊંઘતી વખતે એક કલાક પછી મને ઉઠાડજો એવી સૂચના આપીને આપણે ઊંઘી જઈએ અને દોઢ બે કલાક સુધી કોઈ ઉઠાડે નહીં તો જેને ઉઠાડવાની જવાબદારી, એ જવાબદાર માણસ છે એમ માનીને આપણે પોતે સોંપી હતી એના પ્રત્યે તાત્કાલિક મનની અંદર રાગ દ્વેષની ભાવના ઉભી થશે. ક્રિયા ખુબ નાની છે. છતાં એક પ્રકારનો પ્રતિભાવ આપણા મનમાં રજીસ્ટર થાય છે. મન ઉપર આ બધી ક્રિયાઓના સંસ્કાર પડ્યા જ કરે છે. એટલે કોઈ એમ પૂછે કે જીવન એટલે શું ? તો જીવન એટલે સંસ્કાર સંચય એવી વ્યાખ્યા શ્રી વિનોબાજી કરે છે.

વિચારનો મુદ્દો એ છે કે સંસ્કાર સારા પણ હોય અને નરસા પણ હોય અને બંનેની માણસના જીવન ઉપર અસર હોય. હવે જુઓ બાળપણની ક્રિયાઓ છે એનું તો બહુ સ્મરણ રહેતું નથી. પાટી ઉપર જેમ લખેલું ભૂંસી નાખ્યું હોય એવું બચપણનું થઇ જાય. માની લઈએ કે પૂર્વ જન્મ જેવું કશું છે તો પૂર્વ જન્મના સંસ્કારો તો સાવ ભુલાય ગયેલા હોય. તે એટલે સુધી કે આપણે શંકા કરવા લાગીએ કે ખરેખર પૂર્વ જન્મ હતો કે નહોતો. આ જન્મનું બાળપણ પણ યાદ ન આવતું હોય તો પૂર્વ જન્મની વાત કેવી રીતે કરવી ? આપણે જેટલી ક્રિયાઓ ધ્યાનમાં રહે છે તેટલી જ થઇ છે એવું નથી. કેટલીક ક્રિયાઓ અને કેટલાક જ્ઞાન એવા હોય છે કે જે આપોઆપ થયા જ કરે છે. એક પ્રયોગ કરીએ. રાત્રે સૂતી વખતે આપણે દિવસ દરમિયાન બનેલી બધી જ ક્રિયાઓ યાદ કરવા જઈએ તો આપણને ખબર પડશે કે બધું યાદ હોતું નથી. જે જે નજર સામે દેખાય છે એવા કામ તાત્કાલિક યાદ આવી જશે, કોઈની સાથે ખુબ તકરાર થઇ હોય તો એ યાદ આવશે, તે દિવસની મબલક કમાણી થઇ હોય તો તે યાદ આવશે. જે બહાર તરી આવતી મોટી મોટી વાતો છે એના સંસ્કારની છાપ મનમાં ઊંડી ઉતરી જાય છે. એટલે કે મુખ્ય ક્રિયા યાદ રહે છે અને બાકીની છે એ ધીમે ધીમે ઝાંખી થતી જાય છે.

જરા વિચારો તો કે આપણે જે કરીએ છીએ તેમાંથી કેટલું સભાનતાપૂર્વક કરીએ છીએ અને કેટલું ક્રિયાકાંડ રૂપે યાંત્રિક બનીને કરીએ છીએ ? છ મહિનાનું આપણને યાદ રહે, અથવા વર્ષનું યાદ રહે, અથવા પાંચ વર્ષનું યાદ રહે તો એ તારણ રૂપે બહુ થોડી મહત્વની વાતો આપણને ચિરસ્થાયી નોંધાય છે. અને આ નોંધાયેલી વાતો છે એના સંસ્કાર બને છે. જીવનનો વેપાર ખેડી જે કમાણી કરી તે આ સંસ્કાર સંપત્તિની છે. અનેક સંસ્કારોના સરવાળા બાદબાકી કરતા કરતા તદ્દન ચોખ્ખું અને માપસરનું કશું જમા રહે તો એ આપણા જીવનની સિલક કહેવાય. જીવનની છેલ્લી ક્ષણ આવે ત્યારે આપણો આત્મા જીવનની સિલક યાદ કરવા માંડે છે. આ જન્મારામાં શું કર્યું ? કેમ કર્યું ? કેટલો નફો થયો ? કેટલી ખોટ થઇ ? આ બધી જ વાત એ સમયે યાદ આવે છે. અને ગીતાનો આઠમો અધ્યાય આપણને એવું સમજાવવા માંગે છે કે તમે મૃત્યુની પળે જે વિચાર લઈને બેસી ગયા છો અથવા તો તમારું મન જે વિચાર સાથે અનુબંધ બાંધીને બેસી ગયું છે એ વિચાર લઈને તમે આવતા જન્મમાં પણ આવવાના છો. ગીતા એને વાસના કહે છે. ખાવાની ચીજ ઉપર વાસના બેસી જાય, ઘરના કોઈ વ્યક્તિ પ્રત્યે આપણી વાસના બેસી ગઈ હોય. લાગણી હોય, પ્રેમ હોય પણ અધૂરપ હોય, પૂર્ણતા ન હોય અને એના પ્રત્યે જો આપણને અભાવ રહી ગયો હોય તો આ એ અભાવ સાથે જે વ્યક્તિ મૃત્યુ પામે છે તે ભવિષ્યમાં પણ અભાવ લઇને જન્મે છે. એટલે યાદ રાખવું એ પડે કે જીવનના છેલ્લા તબક્કામાં આપણા જીવનનો સાર મધુર હોવો જોઈએ.

જીવનની છેલ્લી ઘડી રુડી બનવી જોઈએ. અને એ બનાવવા માટે આપણે આખું જીવન મહેનત કરવી જોઈએ. આપણામાં કહેવત છે કે, ‘જેનો અંત રૂડો તેનું સઘળું રૂડું’. એટલે કે છેવટે શું આપણી પાસે રહેવાનું છે વિચારમાં, ક્રિયામાં અથવા રોજબરોજના વ્યવહારમાં એ યાદ રાખીને આજે વ્યવહાર કરવો જોઈએ. મરણ વખતે જે સંસ્કાર ઉપર તરી આવે એવી ઈચ્છા હોય તેને અનુસરીને આખા જીવનનો પ્રભાહ વહાવીએ. રાત દિવસ મનનું એવું વલણ બનાવીએ તો આપણા દેહનો ત્યાગ એક યોગીના દેહત્યાગ જેવો સફળ બને. (ક્રમશ:)

દેશની મહાન નદી જોઈને લાવ બધી સંપત્તિ તેમાં ડુબાવી દઉં, તેના ચરણમાં અર્પણ કરું એવું મનમાં થાય એ કેવડી મોટી દેશભક્તિ છે !

ભદ્રાયુ વછરાજાની                                            bhadrayu2@gmail.com 

(23) 

વિનોબાજી કહે છે કે, “એક વખત હું રેલવે ગાડીમાં જતો હતો. ગાડી જમનાના પુલ પર આવી. મારી પાસે બેઠેલા એક ઉતારુએ દિલમાં ઉમળકો આવ્યો એટલે એક પૈસો નદીમાં નાખ્યો. પાસે બીજા એક ચીકણા ટીકાખોર ગૃહસ્થ બેઠા હતા. તે બોલ્યા, “મૂળમાં દેશ આપણો ગરીબ અને આવા લોકો નકામા પૈસા ફેંકી દે છે.” મેં તેમને કહ્યું, “તમે એ ભાઈનો હેતુ સમજ્યા નથી. જે ભાવનાથી તેણે એ પૈસો ફેંક્યો તેની કિંમત બેચાર પૈસા ખરી કે નહીં? બીજા સારા કામમાં એ પૈસા તેણે વાપર્યા હોત તો વધારે સારું દાન થાત. પણ એ બધી વાત પછી. પરંતુ આ નદી એટલે જાણે કે ઈશ્વરની કરુણા વહી રહી છે એમ માની એ ભાવિકના મનમાં કંઈક ભાવના ઉત્પન્ન થઈ અને તેણે ત્યાગ કર્યો. એ ભાવનાને તમારા અર્થશાસ્ત્રમાં કંઈ સ્થાન કરું કે ? પોતાના મુલકની એક નદીના દર્શનથી તેનું દિલ પીગળ્યું, એ ભાવના તમને સમજાશે પછી હું તમારી દેશભક્તિની પરખ કરીશ.” દેશભક્તિ એટલે શું કેવળ રોટલો? દેશની મહાન નદી જોઈને લાવ બધી સંપત્તિ તેમાં ડુબાવી દઉં, તેના ચરણમાં અર્પણ કરું એવું મનમાં થાય એ કેવડી મોટી દેશભક્તિ છે ! આવડો મોટો આ સૂર્ય ઊગ્યો છે, આવી આ સુંદર નદી દેખાય છે, એમાં પરમેશ્વરનો અનુભવ નહીં થાય તો ક્યાં થશે ? પેલો અંગ્રેજ કવિ વડર્ઝવર્થ દુઃખી દિલથી ગાય છે, “પહેલાં હું મેઘધનુષ્ય જોતો ત્યારે નાચી ઊઠતો. મારા દિલમાં ઉમળકો આવતો. આજે હવે હું કેમ નાચી ઊઠતો નથી ? પહેલાંના જીવનની માધુરી ખોઈને હું જડ પથરો તો નથી બની ગયો?”

ટૂંકમાં, જીવ ગમે તે હોય અને ગમે તેવડો હોય પણ પરમેશ્વરના દરબારમાં એક વાર પેઠો એટલે તે માન્ય થઇ જાય છે. સકામ ભક્તિની પણ ઈશ્વર કદર કર્યા વગર રહેતો નથી. આગળ ઉપર તે જ ભક્તિ નિષ્કામ થઈને પૂર્ણતા તરફ આગળ વધે છે. 

હવે નિષ્કામ ભક્તિ કરનારની વાત જાણીએ. એમાં વળી એકાંગી અને પૂર્ણ એવા બે પ્રકાર છે, એકાંગીના  પાછા ત્રણ પ્રકાર છે, પહેલા આર્ત ભક્તો. આર્ત એટલે ભીનાશ જોનારો, ઈશ્વરને માટે રડનારો, બેબાકળો થનારો જેમ કે નામદેવ. એમાં બીજો પ્રકાર છે જિજ્ઞાસુ એમાંના  કોઈને ગૌરીશંકર ફરી ફરીને ચડવો છે, તો કોઈને ઉત્તર ધ્રુવની  શોધમાં નીકળી પડવું છે, તો કોઈને વળી જ્વાળામુખીની અંદર ઉતરી પડવું છે જિજ્ઞાસુ ભક્તની પાસે અદમ્ય જિજ્ઞાસા હોય છે. તે દરેક વસ્તુના ગુણધર્મની ખોજમાં રહે છે. માણસ નદીમુખેથી સાગરને મળે છે તેમ જિજ્ઞાસુ પણ છેવટે પરમેશ્વરને મળે છે. ત્રીજો પ્રકાર તે અર્થાર્થી. અર્થાર્થી એટલે દરેકે દરેકે વાતમાં અર્થ શોધનારો. યાદ રાખજો હો,  અહીંયા અર્થ એટલે પૈસો નહીં અર્થ એટલે હિત, કલ્યાણ. આનાથી સમાજનું કલ્યાણ થશે તે પ્રશ્ન તેનો કસોટી પ્રશ્ન છે, મારું લખાણ, મારું ભાષણ, મારું બધું કર્મ જગતના માંગલ્ય માટે છે કે નહીં એ વાત તે જોશે. બધી પ્રક્રિયાઓ તરફ પ્રેમની દ્રષ્ટિથી જોનારો હોય તે આર્ત છે, જ્ઞાનની દ્રષ્ટિથી જોનારો હોય તે જિજ્ઞાસુ છે અને સર્વના કલ્યાણની દ્રષ્ટિથી જોનારો હોય તો તે અર્થાર્થી છે. આ ત્રણેય ભક્તો નિષ્કામ ભક્ત ગણાય પણ એકાંગી…. એક કર્મ મારફતે, બીજો હૃદય મારફતે અને ત્રીજો બુદ્ધિ મારફતે ઈશ્વરની પાસે પહોંચે છે. હવે રહ્યો તે પ્રકાર પૂર્ણ ભક્તનો. આમ તો એને  જ્ઞાની ભક્ત કહી શકાય. ‘નર, નારી, બાળ બધાય નારાયણ છે એવું હે પ્રભુ મારું મન બનાવી દે..’. આવી સંત તુકારામ પ્રાર્થના કરતા . એને ગમે તે મળે કીડી, મંકોડી થી લઈને  ચંદ્ર સૂર્ય સુધી સર્વત્ર તેને એક જ પરમાત્મા દેખાય છે ને તેનું દિલ આનંદથી ઉભરાય જાય છે. પછી તેને પાર  વગરનું સુખ મળે છે. આનંદથી તેના હૃદયનો સાગર હિલોળે ચડે છે. આમ એક પરમાત્મા જ સર્વત્ર રમી રહ્યો છે એમ જોવાનો જ્ઞાની ભક્તનો અભ્યાસ કાયમ ચાલુ રહે છે, અને એવો અભ્યાસ કરતા કરતા એક દિવસ તે ઈશ્વરમાં મળી જાય છે. (ક્રમશ:)

“જે જાણ્યા પછી જગતમાં બીજું જાણવા જેવું બાકી રહેતું નથી , તેવા જ્ઞાનની સાધના કરવી,”  એ સાતમા અધ્યાયનો સંદેશ છે. 

ભદ્રાયુ વછરાજાની                                             bhadrayu2@gmail.com 

                                                      (21) 

શ્રીમદ ભગવદ ગીતાના સાતમા અધ્યાયને પૂર્ણતા  તરફ લઇ જતાં કેટલીક પાયાની વાતોનો  વિચાર કરી લઈએ. 

ભક્તિનાં બે મુખ્ય લક્ષણો છે: 

(૧) પ્રભુનું સતત નામસ્મરણ અને 

(૨) સર્વ કર્મ તેને સમર્પણ કરવાની ભાવના.

ભક્તિના નવ પ્રકાર છે: 

શ્રવણ, કીર્તન, સ્મરણ, પાદસેવા, અર્ચન, વંદન, દાસ્ય, સખ્ય અને આત્મનિવેદન.

દયારામે ભક્તિના દશ પ્રકાર કહેલ છે. ઉપરના નવ પ્રકાર સાથે પ્રેમલક્ષણા દશમો પ્રકાર છે.

ભક્તિ તો હૃદયપ્રધાન છે, બુદ્ધિપ્રધાન નથી. નિષ્કામભાવે, નિષ્કપટભાવે ભગવાનને ભજવાથી પ્રેમ પ્રકટ થાય છે.

વિનોબાજી લખે છે કે: ખુદ ભગવાન પણ ભક્તિને  અમૃતધારા કહે છે.

ભક્તિ બે પ્રકારની છે: સગુણ ભક્તિ અને નિર્ગુણ ભક્તિ. સગુણ ભક્તિ સુલભ અને

સુરક્ષિત છે, પરંતુ સગુણને નિર્ગુણની આવશ્યકતા છે.

નિર્ગુણ, સગુણ પરસ્પર પૂરક છે, વિરુદ્ધ નથી. 

ભક્ત એટલે  ભક્તિ કરનારો માણસ; પૂજારી; ઉપાસક.

શ્રીમદ્ ભગવદ ગીતામાં  ભક્તનાં લક્ષણ સંબંધી ભગવાન કહે છે કે: જે સર્વ ભૂતોનો દ્વેષ નહિ કરનાર,  સર્વ તરફ મિત્રભાવે વર્તનાર, દયાળુ, મમતા વિનાનો,  અહંકાર રહિત, સુખદુ:ખને સમાન માનનારો, ક્ષમાવાળો, સદા સંતોષી, યોગનિષ્ઠ, મનને વશ રાખનારો, દૃઢ નિશ્ચયવાળો અને મારામાં અર્પણ કરેલાં મન બુદ્ધિવાળો હોય છે, તે મારો ભક્ત મને પ્રિય છે.

 જેનાથી લોક ગભરાતા નથી અને જે લોકથી ગભરાતો નથી તથા જે હર્ષ ક્રોધ, ભય અને ગભરાટ કે કંટાળા વગરનો છે, તે ભક્ત મને પ્રિય છે. જે સ્પૃહા વિનાનો, પવિત્ર, ચતુર, પક્ષપાત રહિત, ભય વિનાનો અને સર્વ આરંભોને છોડનારો છે તે ભક્ત મને પ્રિય છે. જે હર્ષ પામતો નથી, દ્વેષ કરતો નથી, શોક કરતો નથી, ઇચ્છા કરતો નથી અને શુભ અશુભ તજનાર તથા ભક્તિવાળો હોય તે મને પ્રિય છે. 

જે શત્રુ કે મિત્ર ઉપર, માન કે અપમાનમાં, ટાઢ, તાપ, સુખ કે દુ:ખમાં સમાન ભાવવાળો અને સંગ રહિત હોય, નિંદા અને સ્તુતિને સમાન માને, મૌનધારી હોય,

જે કંઈ આવી મળે તેથી સંતોષી રહે, ઘરબાર વિનાનો અને સ્થિર બુદ્ધિવાળો હોય તે ભક્તિમાન મનુષ્ય મને પ્રિય છે

ભક્તો ચાર પ્રકારના છે: (૧) આર્ત, (૨) જિજ્ઞાસુ, (૩) અર્થાર્થી અને (૪) જ્ઞાની.

જે રોગ અથવા બીજાં શરીરદુ:ખથી પીડાતો હોય અને તે દૂર કરવા પ્રભુને ઘણા કરુણભાવથી યાદ કરતો હોય તે આર્ત ભક્ત કહેવાય છે. જેમકે, દ્રૌપદી, ગજરાજ, સુધન્વા,

જે રાત્રિદિવસ પ્રભુને શોધવા મચ્યો રહે છે, તે જિજ્ઞાસુ ભક્ત કહેવાય છે. જેમકે, સાધના કરનારા ઋષિમુનિઓ, પરિક્ષિત રાજા.

જે શરીરસુખ, સ્ત્રીસુખ, પુત્રસુખ, રાજ્યસુખ, સ્વર્ગસુખ અને બીજા સાંસારિક પદાર્થોની પ્રાપ્તિને માટે પ્રભુને યાદ કરે છે, તે યર્થાર્થી ભક્ત કહેવાય છે. જેમકે, ધ્રુવ, વિભીષણ, સુગ્રીવ ..

જે શરીરનાં સુખદુ:ખાદિ સહન કરી કોઈ ભોગ્ય પદાર્થની ઇચ્છા વિના અને બીજી કોઈ વસ્તુને જાણવાની ઇચ્છા વિના પ્રભુનું ભજન કરવું એ મારી ફરજ છે એમ સમજી રાત્રિદિવસ પ્રભુભજનમાં લીન રહે છે, તે જ્ઞાની ભક્ત કહેવાય છે. જેમકે, સનત્કુમાર, નારદ.

ભક્તના જે ચાર પ્રકારો ગણાવ્યા એમાં પહેલા ત્રણ એટલે કે આર્ત, જિજ્ઞાસુ અને અર્થાર્થી એમની ભક્તિને  સકામ ભક્તિ કહેવાય.  ત્રણેયને કશુંક કશુંક પામવું છે. એક આશ્વાસન પામવા ઈચ્છે છે. બીજાને પંડિતાઈ પામવી છે, તો ત્રીજો લાભ ઈચ્છે છે. ચોથો વર્ગ છે તે જ્ઞાનીઓનો છે અને તેઓ નિષ્કામ ભક્ત છે. તેઓ પણ કંઈક પામવા ઈચ્છે છે. પણ તે પરમેશ્વર છે. 

સાતમા અધ્યાયમાં ગીતાકારનું કથન મહત્વનું બની રહે છે. “જે જાણ્યા પછી જગતમાં બીજું જાણવા જેવું બાકી રહેતું નથી”,  તેવા જ્ઞાનની સાધના કરવી એ સાતમા અધ્યાયનો સંદેશ છે. 

આમ માણસે…. 

1) જે પ્રાપ્ત કર્યા પછી કશું પ્રાપ્ત કરવાનું બાકી ન રહે, 

૨) જે જાણ્યા પછી બીજું જાણવાનું બાકી ન રહે, 

૩) જ્યાં ગયા પછી ક્યાંય જવાનું બાકી ન રહે અને 

૪) જ્યાં પહોંચ્યા પછી બીજે ક્યાંય પહોંચવાનું બાકી ન રહે એવા કશાકની શોધ કરવાની છે. 

આપણે અમૃતના સંતાનો છીએ એટલે આ શોધ કરવામાં આપણું જીવન આપણે વ્યતિત  કરવાનું છે. (ક્રમશ:) 

જીવનમાં સાચો આનંદ મળ્યો નથી એટલે પછી માણસ કૃત્રિમ આનંદ શોધવા ફર ફર કરે છે. આનંદનો જાણે કે દુકાળ છે. 

ભદ્રાયુ વછરાજાની                                       bhadrayu2@gmail.com 

                                                     (20)

ગીતાજીના સાતમા અધ્યાયમાં પોતાના જીવનનો પ્રસંગ ટાંકીને વિનોબાજી તો એવું કહે છે કે,  “નાનપણમાં એક વાર હું સિનેમા જોવા ગયો. જતી વખતે ગુણપાટ લેતો ગયો હતો. મારો આશય એ કે ઊંઘ આવે તો એના ઉપર સુઈ જવું. પડદા પર આંખને આંજી નાખનારી આગ હું જોવા લાગ્યો. બે ચાર મિનિટ સુધી જે જગજગતી સંજ્ઞા ચિત્રો જોઈ મારી આખો થાકી ગઈ અને હું ગુણપાટ પાથરીને સુઈ ગયો ને મેં કહ્યું કે પૂરું થાય એટલે ઉઠાડજો. રાતને પહોરે, ખુલ્લી હવામાં, આકાશમાં અને ચંદ્ર ને તારા વગેરે જોવાનું છોડીને શાંત સૃષ્ટિનો પવિત્ર આનંદ  છોડીને એ બંધિયાર થિયેટરમાં આગનાં ઢીંગલા નાચતા જોઈને લોકો તાળીઓ પાડે છે.  મને પોતાને તો એમાં કઈ સમજાણું નહીં. માણસ એટલો બધો નિરાનંદ કેમ છે એવો પ્રશ્ન આપણને થાય.”   

જીવનમાં આનંદ નથી એટલે પછી માણસ કૃત્રિમ આનંદ શોધવા ફર ફર કરે છે. આનંદનો જાણે કે દુકાળ છે. આવા આનંદમાં માણસ તલ્લીન થઈ જાય છે,  એનું કારણ શું ? સાચા આનંદનો તેને પત્તો લાગ્યો નથી એટલે તલ્લીન થઈ જાય છે. માણસ પડછાયાથી ભૂલીને તેની પાછળ પડ્યો. આજે પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયોના આનંદનો જ તેઓ ભોગ કરે છે. જોવાની આંખની ઇન્દ્રિય ન હોત તો એમ માનત  કે દુનિયામાં ચાર ઇન્દ્રિયનો આનંદ છે. કાલે મંગળના ગ્રહ પરથી છ જ્ઞાનેન્દ્રિયવાળો માણસ પૃથ્વી ઉપર ઉતરે તો આ પાંચવાળો દિલગીર થઈને કહેશે અરે, આને મુકાબલે આપણે તો કેટલા બધા દુર્બળ છીએ? 

આપણે સરખામણી કરવા લાગ્યા એટલે તમને તમારી જાત દુર્બળ લાગવા લાગી. આપણે એવું માનીએ છીએ કે શુકન છે અને અશુકન છે, શુભ અને અશુભ છે. ઘણીવાર રાત્રે કુતરા ભસે અથવા તો ગધેડા ભુકે તો આપણે એને અપશુકનિયાળ માનીએ છે. વડોદરાની એક કોલેજમાં વિદ્યાર્થી તરીકે ભણતા હતા ત્યારે  યુરીપિયન ગવૈયા  આવ્યા હતા.  સારું ગાતા હતા. પોતાની કળા બતાવવામાં કમાલ કરતા હતા. પણ વિનોબાજી કહે છે ત્યાંથી ક્યારે નાસવાનું મળે એની હું રાહ જોતો હતો. એવું ગાયન  સાંભળવાની મને ટેવ નહોતી એટલે તેને મેં નાપાસ કરી નાખ્યા.  આપણા ગવૈયા ત્યાં જાય તો કદાચ ત્યાં નાપાસ થાય. સંગીતથી એક જણને આનંદ થાય છે તો બીજાને થતો નથી એટલે સાચો આનંદ નથી એ નકલી આનંદ છે. 

ખરા આનંદનું દર્શન થયું નથી ત્યાં સુધી છેતરનારા આનંદ ઉપર જોલા ખાઈએ છીએ. તો ખરો આનંદ ક્યાંથી મળે એનો ઉત્તમ માર્ગ ભક્તિ છે. એ રસ્તે આગળ જતા જતા પરમેશ્વરી કુશળતા સમજાતી જશે. તે દિવ્ય કલ્પના આવ્યા પછી બાકીની બીજી બધી જ કલ્પનાઓ આપોઆપ ઓસરી જશે. મીઠાઈની સેંકડો દુકાન હોય છતાં મીઠાઈનો પ્રકાર એકનો એક હોય છે. જ્યાં લગી સાચી વસ્તુ મળી નથી ત્યાં સુધી ચંચળ ચક્ર ની જેમ એક એક દાણો અહીંથી ખાશું, ત્યાંથી ખાશું અને રાજી થયા છીએ એમ માનીશું. તમે કોઈ પુસ્તક વાંચતા હો રાત્રે દિવા પાસે બેસીને તો દીવાની આસપાસ જીવડાં આવે. જીવડાં આવે એટલે ગરોળી આવે, જીવડાં જોઈને તેના આનંદનો પર ન રહે. ગરોળી રાજી થઈ જાય. પણ તે જીવડું ઝડપી લેવા જતી હતી એ જ સમયે જો જરાક તમારો હાથ હલી ગયો તો ગરોળી ભાગી જાય તેનું ધ્યાન જીવડાંમાં હતું. આપણને એમ થાય કે એ જીવડું ખાશે કે નહીં ખાય ? મને જે રસ મળ્યો તેવો જ રસ ગરોળીને મળે ખરો ? એ સમયે તમે ધારો કે રામાયણ વાંચતા હતા તો રસ ચાખતા આવડતું નહોતું છતાં પણ તમને આનંદ મળતો. સાચો રસ ચાખવા મળે તે માટેનું એક સાધન ભક્તિ છે. ભગવાન આપણને ભક્તિ શીખવે છે. 

ભગવાને ભક્તિના ત્રણ પ્રકાર કહ્યા: 

૧) સકામ ભક્તિ કરનારો, 

૨) નિષ્કામ પણ એકાંગી ભક્તિ કરનારો અને 

૩) જ્ઞાની એટલે સંપૂર્ણ ભક્તિ કરનારો. 

નિષ્કામ પણ એકાંગી ભક્તિ કરનારાઓમાં પાછા ત્રણ પ્રકાર પડે. ભક્તિના વૃક્ષની આવી જુદી જુદી શાખાઓ છે, જુદી જુદી ડાળીઓ છે.

ભક્તો ચાર પ્રકારના છે: (૧) આર્ત, (૨) જિજ્ઞાસુ, (૩) અર્થાર્થી અને (૪) જ્ઞાની.

જે રોગ અથવા બીજાં શરીરદુ:ખથી પીડાતો હોય અને તે દૂર કરવા પ્રભુને ઘણા કરુણભાવથી યાદ કરતો હોય તે આર્ત ભક્ત કહેવાય છે. જેમકે, દ્રૌપદી, ગજરાજ, સુધન્વા.

જે રાત્રિદિવસ પ્રભુને શોધવા મચ્યો રહે છે, તે જિજ્ઞાસુ ભક્ત કહેવાય છે.

જેમકે, સાધના કરનારા ઋષિમુનિઓ, પરિક્ષિત રાજા.

 જે શરીરસુખ, સ્ત્રીસુખ, પુત્રસુખ, રાજ્યસુખ, સ્વર્ગસુખ અને બીજા સાંસારિક પદાર્થોની પ્રાપ્તિને માટે પ્રભુને યાદ કરે છે, તે યર્થાર્થી ભક્ત કહેવાય છે.

જેમકે, ધ્રુવ, વિભીષણ, સુગ્રીવ.

જે શરીરનાં સુખદુ:ખાદિ સહન કરી કોઈ ભોગ્ય પદાર્થની ઇચ્છા વિના અને

બીજી કોઈ વસ્તુને જાણવાની ઇચ્છા વિના પ્રભુનું ભજન કરવું એ મારી ફરજ છે એમ સમજી રાત્રિદિવસ પ્રભુભજનમાં લીન રહે છે,

તે જ્ઞાની ભક્ત કહેવાય છે. જેમકે, સનત્કુમાર, નારદ. (ક્રમશઃ)

“વિજ્ઞાન સાથેનું આ જ્ઞાન જે હું તને આપી રહ્યો છું તે જાણી લીધા પછી તારે જગતમાં બીજું કશું જાણવાની જરૂર નથી.” ભગવાન સ્પષ્ટ કહે છે. 

ભદ્રાયુ વછરાજાની                              bhadrayu2@gmail.com 

(19)

કિશોરલાલ ઘ. મશરૂવાળા દ્વારા સમગ્ર ગીતાનું ગુજરાતીમાં સમશ્લોકી થયેલ છે, જેના દ્વારા શ્રીમદ ભાગવત ગીતાને સમજવામાં અતિ સરળતા થઇ ગઈ છે.આપણે આપણા સંવાદમાં તેના કેટલાક શ્લોકો ટાંકીને  વધુ સ્પષ્ટતા  કરી રહ્યા છીએ.

સાતમા અધ્યાયના  કેટલાક અગત્યના શ્લોકો જોતાં જોતાં આ અધ્યાયનું સારતત્ત્વ તારવીએ તો… અહીં ભગવાન ચોખ્ખું કહે છે કે હું કહું છું તેમાં શંકા કર્યા  વગર સાંભળ.

શ્રી ભગવાન બોલ્યા

આસક્ત મુજબ મારા આશ્રયે યોગ યોજતો,

જેમ સમગ્ર નિઃશંક મને જાણીશ, તે સુણ.

સાતમા અધ્યાયને જ્ઞાન વિજ્ઞાન યોગ એવું નામ આપવામાં આવ્યું છે, અહીં જ્ઞાન એટલે આત્મજ્ઞાન છે. અહીં અધ્યાત્મ એટલે જ્ઞાન છે અને વિજ્ઞાન એટલે વિશેષ જ્ઞાન છે. જ્ઞાન અને વિજ્ઞાન વચ્ચે બનપ નથી એવું જે કહે છે તેણે સમજી લેવું જોઈએ  કે જેટલો નાતો ગાય અને ગોચર વચ્ચે છે એટલો જ જ્ઞાન અને વિજ્ઞાન વચ્ચે છે, કૃષ્ણ એ આ વાતને સ્પષ્ટ કરી છે.  આ અધ્યાયના એક શ્લોકમાં ભગવાન કહે છે કે,

વિજ્ઞાન સાથ આ સંપૂર્ણ કહું છું તને,

જે જાણ્યાથી પછી બીજું જગે ના જાણવું રહે.

એટલે વિજ્ઞાન સાથેનું આ જ્ઞાન જે હું તને આપી  રહ્યો છું તે જાણી લીધા પછી તારે જગતમાં બીજું કશું જાણવાની જરૂર નથી. જ્ઞાન અને વિજ્ઞાન વચ્ચેનો ભેદ પણ શ્રી કૃષ્ણે બહુ સુંદર રીતે સ્પષ્ટ કરી આપ્યો છે.

ભૂ, જળ, અગ્નિ, વા, વ્યોમ, મન, બુદ્ધિ, અહંકૃતિ

આ આઠ રૂપના ભેદે મારી પ્રકૃતિ છે રહી.

એમણે આઠ બાબતો ગણાવી છે. પૃથ્વી, જળ, અગ્નિ, વાયુ, આકાશ, મન, બુદ્ધિ અને અહંકાર આ આઠ બાબતોનો સરવાળો કરો એટલે અષ્ટધા ભક્તિ બને છે,  એવું તેઓ આ અધ્યાયમાં ખુદ કહે છે.

પોતે રચેલી પ્રકૃતિનો ખ્યાલ આપતા તે ઉમેરે છે …

આ તો અધર છે, અન્ય પર પ્રકૃતિ તે થકી.

જીવરૂપ થઇ જેણે, જાણ આ જગને ધર્યું.

એટલે કે અધ્યાત્મ અને વિજ્ઞાન વચ્ચેનો સમન્વય જેણે સમજવો હોય તેણે આ શ્લોકને આત્મસાત કરવો પડે. અહીં પ્રકૃતિના સ્પષ્ટ બે વિભાગ પાડ્યા છે, અપરા અને પરા. અપરા પ્રકૃતિની અંદર જળસૃષ્ટિ આવે,  વિજ્ઞાનગમ્ય બાબતો આવે, અવિદ્યા  એટલે કે ઈશોપનિષદમાં જે વાત કરી તે આવે અને ચિત્ત સાધના  પણ આવે. જયારે પરા પ્રકૃતિમાં ચેતનસૃષ્ટિ, જ્ઞાનગમ્ય વિદ્યા અને સત્ય સાધના આવે. નોન લિંવિંગ એટલે કે જડ  અને લિવિંગ એટલે કે ચેતન,  આ વિજ્ઞાનના બે ભાગ સજીવ અને નિર્જીવ. અવિદ્યાનો સંબંધ વૃત સાથે છે,  જયારે વિદ્યાને સત્ય સાથે લેવા દેવા છે. વૃતનું સંશોધન અપરા પ્રકૃતિ પૂરતું મર્યાદિત છે. સત્યનું સંશોધન પરા પ્રકૃતિના પ્રદેશની સાધના છે. આ બે પ્રકૃતિનું કોઈ મિલન સ્થળ ખરું ? એવો પ્રશ્ન એક માનવ તરીકે આપણને થાય તો કૃષ્ણ સરસ જવાબ આપે છે…

આ બેથી સઘળાં ભૂતો ઊપજે એમ જાણજે,

આખા જગતનો, પાર્થ હું જ ઉત્પત્તિ ને લય.

બીજું કોઈ નથી તત્વ મારાથી પર જે ગણો

હું – માં આ સૌ પરોવાયું – દોરામાં મણકા સમું.

સર્વ ભૂતો આ બે પ્રકૃતિ વડે જ ઉત્પન્ન થાય છે. આખા જગતનો પાર્થ હું જ ઉત્પત્તિ ને લય. વિદ્યા અને અવિદ્યા બંનેને  સાથે રાખીને અહીં મુકવામાં આવી  છે. જ્ઞાન વિજ્ઞાનની સમજણની ખૂબી શું તે સમજાવવા બે પંક્તિઓ  આપની  સામે મુકું.

પવન તું, પાણી તું, ભૂમિ તું, ભૂ ધરા, વૃક્ષ થઈ ફૂલી રહ્યો આકાશે, 

વિવિધ રચના કરી અનેકરસ લાભ લેવાને શિવ થકી જીવ થયો એ જ આશે.

નરસિંહે આ વાત આપણને  સમજાવી છે,  જે ગીતાના સાતમા અધ્યાયમાં સ્પષ્ટ રીતે ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ એ આપણી સમક્ષ મૂકી આપી છે. અહીં સાચો રસ ચાખવા મળે તે માટેનું એક સાધન ભક્તિ છે, તેવું કહેવામાં આવ્યું છે. ભગવાન આપણને ભક્તિ શીખવે છે. ભગવાને ભક્તિના ત્રણ પ્રકાર કહ્યા ૧) સકામ ભક્તિ કરનારો, ૨) નિષ્કામ પણ એકાંગી ભક્તિ કરનારો અને ૩) જ્ઞાની એટલે સંપૂર્ણ ભક્તિ કરનારો. નિષ્કામ પણ એકાંગી ભક્તિ કરનારાઓમાં પાછા ત્રણ પ્રકાર પડે. એકને કહેવાય આર્ત, બીજાને કહેવાય જિજ્ઞાસુ અને ત્રીજાને કહેવાય અર્થાર્થી. ભક્તિના વૃક્ષની આવી જુદી જુદી શાખાઓ છે, જુદી જુદી ડાળીઓ છે. (ક્રમશ:)

આત્મા અને દેહ, પરા અને અપરા પ્રકૃતિ બધે એક જ છે, તો પછી આપણને  પ્રશ્ન થાય કે માણસ મોહમાં કેમ પડે છે ? 

ભદ્રાયુ વછરાજાની                               bhadrayu2@gmail.com 

                                              (18)

“કલ્યાણમાર્ગનું સેવન કરનારનું કશુંય ફોગટ જતું નથી,” આવી શ્રદ્ધા છઠ્ઠા અધ્યાયના અંતે ભગવાનશ્રી કૃષ્ણએ આપણને આપી છે. એમણે કહ્યું છે કે ‘અપૂર્ણ છેવટે પૂરું થશે.’  સાતમા અધ્યાયમાં વિકર્મનો એક નવો જ ભવ્ય ખંડ ઉઘાડવામાં આવ્યો છે. 

સૃષ્ટિદેવીના મંદિરમાં એકાદ વિશાલવનમાં જેમ તરહ તરહના મનોહર દેખાવો આપણને જોવા મળે છે એવું જ આ ગીતાગ્રંથનું છે. છઠ્ઠા અધ્યાયમાં એકાગ્રતાનો ખંડ ખુલ્યો તો હવે  એક નવા ખંડમાં આપણે પ્રવેશ કરીએ છીએ. 

સૃષ્ટિ માત્ર તે અંદર હોય કે બાહ્ય હોય એક જ એક અખંડ આત્માના અને એકની એક અષ્ટદા પ્રકૃતિના બેવડા મસાલામાંથી નિર્માણ થઈ છે. ક્રોધી માણસનો ક્રોધ, પ્રેમાળ માણસનો પ્રેમ, દુખિયાના રોદણા, આનંદી માણસનો આનંદ, આળસુ કે એદીનું ઊંઘવાનું વલણ, ઉદ્યોગી માણસનું કર્મ સ્ફુરણ એ બધું હકીકતમાં તો એક જ ચૈતન્ય શક્તિનો ખેલ છે. અંદરનું ચૈતન્ય જેમ એક છે એમ બહારના આવરણનું સ્વરૂપ પણ એક જ છે. ચૈતન્યમય આત્મા અને જળ પ્રકૃતિના આવા બેવડા મસાલામાંથી આખી સૃષ્ટિ જન્મી છે એવું સ્પષ્ટ રીતે ભગવાન શરૂઆતમાં કહી આપે છે. 

આત્મા અને દેહ, પરા અને અપરા પ્રકૃતિ બધે એક જ છે, તો પછી આપણે પ્રશ્ન થાય કે માણસ મોહમાં કેમ પડે છે ?  એને ભેદ  કેમ દેખાય છે ?  પ્રેમાળ માણસનો ચહેરો મીઠો લાગે અને બીજાનો કંટાળો આવે, એકને મળવાનું મન થાય તો બીજાને ટાળવાનું મન થાય એવું કેમ બને છે ? જવાબ સીધો છે. કાગળ એક જ છે, પેન્સિલ એક જ છે. અને ચિત્રકાર પણ એક જ છે અને છતાં ભાતભાતના ચિત્રોથી તરહ તરહના ભાવો ઉત્પન્ન થાય છે. એમાં ચિત્રકારની કુશળતા છે. 

આપણે એક હિન્દી ફિલ્મનું ગીત બરાબર યાદ કરીએ કે….

ये कौन चित्रकार है ये कौन चित्रकार

हरी भरी वसुंधरा पर नीला नीला ये गगन

के जिसपे बादलों की पालकी उड़ा रहा पवन

दिशाएं देखो रंग भरी

दिशाएं देखो रंग भरी चमक रहीं उमंग भरी

ये किसने फूल फूल से किया श्रृंगार है

ये कौन चित्रकार है ये कौन चित्रकार

तपस्वियों सी हैं अटल ये पवर्तों कि चोटियाँ

ये बर्फ़ कि घुमरदार घेरदार घाटियाँ

ध्वजा से ये खड़े हुए

ध्वजा से ये खड़े हुए हैं वृक्ष देवदार के

गलीचे ये गुलाब के बगीचे ये बहार के

ये किस कवि की कल्पना

ये किस कवि की कल्पना का चमत्कार है

ये कौन चित्रकार है ये कौन चित्रकार

कुदरत की इस पवित्रता को तुम निहार लो

इनके गुणों को अपने मन में तुम उतार लो

चमका दो आज लालिमा

चमका दो आज लालिमा अपने ललाट की

कण कण से झाँकती तुम्हें छबी विराट की

अपनी तो आँख एक है,  इसकी हज़ार है

ये कौन चित्रकार है ये कौन चित्रकार

ગીતકાર શ્રી ભરત વ્યાસના શબ્દો ‘બુંદ જો બન ગઈ મોતી’ ફિલ્મમાં ગવાયું. પણ  કેટલી મોટી વિસ્મયની સૃષ્ટિનું તેમાં વર્ણન છે !!   આપણે એ સ્પષ્ટ રીતે સમજી લેવાનું છે કે જેને આપણે માયા કહીએ છીએ કે માયાજાળ કહીએ છીએ એ પરમેશ્વરની શક્તિ છે, એની કળા છે, એની કુશળતા છે. એ કૈં  બહુ વર્જ્ય વાત નથી.  ભગવાનશ્રી કૃષ્ણ  એક વાક્યમાં કહે છે કે,  ‘જે માયાને તરી  જવા માંગે છે તેને મારે શરણે આવવું પડે.’ એટલે માયા એ બીજું કંઈ  નથી પણ ઈશ્વરની એક કલાનો સ્વીકાર છે. પરમેશ્વરને બરાબર ઓળખવા માટેનું મહાન સાધન તરીકે એક મહાન વિકર્મને સમજાવવાના આશયથી  આ સાતમા અધ્યાયમાં ભક્તિનો એક મહાન ખંડ ખોલી આપવામાં આવ્યો છે 

ચિત્તશુદ્ધિને માટે યજ્ઞ, દાન,  જપ, તપ, ધ્યાન, ધારણા અનેક વિકર્મ  બતાવવામાં આવ્યા છે. એ સાધનોને વિનોબાજી સોડા, સાબુ અને અરીઠાની ઉપમા આપે છે પણ ભક્તિ એ પાણી છે. સોડા, સાબુ અને અરીઠા સ્વચ્છતા લાવે છે પણ પાણી વગર તેનું કંઈ  આવતું નથી. પાણી ન હોય તો એ બધાને શું કરવા ?  સોડા, સાબુ અને અરીઠા નહીં હોય તો પણ એકલું પાણી નિર્મળપણું આપી શકે છે. પાણીની સાથે બધા આવે તો ‘અધિકસ્ય અધિકમ ફલમ’ જેવું થાય અને  દૂધમાં સાકર ભળે.  યજ્ઞયાગ, ધ્યાન, તપ એ બધામાં ઊંડો ઉમળકો ન હોય તો પછી ચિત્તશુદ્ધિ થાય કેવી રીતે ? આ ઊંડો ઉમળકો એટલે બીજું કશું નહીં પણ ભક્તિ…  ભક્તિ હશે તો મહાન ચિત્રકારની કળા જોવા મળશે,  તેના હાથમાં એક પીંછી જોવા મળશે. 

એક તત્વજ્ઞાનીને એક વખત લોકોએ જઈને પૂછ્યું ચાલો મહારાજ શહેરમાં આજે મોટી રોશની છે. તે તત્વજ્ઞાનીએ પૂછ્યું,  રોશની એટલે શું ? એક દીવો, તેની પછી બીજો, તેની પછી ત્રીજો એ પ્રમાણે લાખ, દસ લાખ, કરોડ જોઈએ તેટલા દીવા છે એમ માનો.  મેં તમારી રોશની જોઈ લીધી.!’ ગણિતની શ્રેણીમાં ૧ + ૨ + ૩ એમ અનંત સુધી સરવાળો મુકાય. બે સંખ્યા વચ્ચે રાખવાનું અંતર જાણ્યું અને સમજાયું પછી બધી સંખ્યા માંડી જવાની જરૂર રહેતી નથી. તેવી જ રીતે પેલા દીવા એક પછી એક મૂકી દીધા પછી એમાં એટલું બધું તલ્લીન થઈ જવા જેવું શું છે ? પણ માણસને  આનંદ લેવાનું ગમે છે. વિનોબાજી  બહુ સુંદર કટાક્ષ કરે છે કે,  એ પહેલા લીંબુ લાવશે, પછી ખાંડ  લાવશે,  પછી બંનેમાં પાણી ભેળવશે અને પછી કહેશે, ઓહો શું મજાનું શરબત બન્યું છે !!  જીભને ચાખ ચાખ કર્યા સિવાય બીજો કોઈ  ધંધો નથી. (ક્રમશ:)

                 અધ્યાય એક થી છ નું સાર દોહન

ભદ્રાયુ વછરાજાની                           bhadrayu2@gmail.com 

                                            (17)

કુલ અઢાર  અધ્યાયમાં કહેવાયેલી શ્રીમદ ભગવદ ગીતાના ત્રીજા ભાગની યથામતિ ચર્ચા આપણે કરી ચુક્યા છીએ, ત્યારે આપણે છ અધ્યાયનું વિહંગાવલોકન કરીએ અને શ્રી કૃષ્ણની પવિત્ર શીખને દોહરાવી લઈએ.            

અધ્યાય : ૦૧

• આખાયે મહાભારત પર પ્રકાશ ફેલાવતા ઊંચા દીવાની માફક ગીતા તેની વચ્ચોવચ ઊભી છે.
• ગીતા શ્રીકૃષ્ણે કહી છે અને આ મહાન સંદેશ અર્જુને ઝીલ્યો છે.
• ગીતાનું પ્રયોજન સ્વધર્મવિરોધી મોહનું નિરસન છે. સ્વધર્મની આડે આવનારો

જે મોહ છે, તેના નિવારણ માટે ગીતાનો જન્મ છે.

• અર્જુન કૃષ્ણશરણ થયો એમ જ આપણે કરીશું તો તે પાર્થસારથી આપણું પણ સારથીપણું કર્યા વગર નહીં રહે.

અધ્યાય : ૦૨

• ગીતાના બીજા અધ્યાયથી ગીતાની શીખ નો આરંભ થયો છે.
• બીજા અધ્યાયમાં જીવનના ત્રણ મહાસિદ્ધાંત રજૂ થયેલા છે :

(૧) આત્માની અમરતા ને અખંડતા

(૨) દેહની ક્ષુદ્રતા

(૩) સ્વધર્મની અબાધ્યતા

• સ્વધર્મનો સિદ્ધાંત કર્તવ્યરૂપ છે એટલે કે આચરણમાં મૂકવાનો છે…અને બાકીના બે જ્ઞાતવ્ય છે એટલે કે જાણવાના છે.
• દેહ વસ્ત્ર જેવો છે. જૂનો ફાટી જાય છે તેથી નવો લઈ શકાય.
• બ્રહ્માંડ એક સુંદર વણેલું લૂગડું છે. દેહ જેવડી કાતર લઈ આ વિશ્વાત્માના કકડા પાડવા એના જેવી બીજી કોઈ નાદાની છે ખરી કે ?
• દેહાસક્તિ છૂટી જાય તો દેહ સેવાનું સાધન છે.    
• ગીતાના બીજા અધ્યાયમાં ભગવાને જીવન જીવવાના સિદ્ધાંતો અને તેનું આચરણ દર્શાવી કાબેલપણું પેશ કર્યું.
• જીવનના સિદ્ધાંત અમલમાં મૂકવાની હાથોટીને જ યોગ કહે છે.
• કર્મ કરનારાઓની વૃત્તિ બેવડી હોય છે.

(૧) અમે કર્મ કરીએ તો તે કર્મનાં ફળ ચાખવાં અમારો હક્ક છે.    

(૨) અમને ફળ ચાખવાના ન મળવાનાં હોય તો અમે કર્મ કરવાના નથી…

• ગીતા ત્રીજી વૃત્તિ નું પ્રતિપાદન કરે છે : કર્મ તો કરો જ પણ ફળનો અધિકાર ન રાખશો.
• કર્મ કરતી વખતે જે સંતોષ ને જે આનંદ મળ્યો તે જ કર્મનું ફળ છે !!
• ફળ ત્યાગનાં સુફળ સંતોનાં જીવનમાંથી અહીં રજૂ થયાં છે.
• આ બીજા અધ્યાયના છેવટના અઢાર શ્લોકોમાં સ્થિતપ્રજ્ઞનું ગંભીર તેમ જ ઉદાત્ત ચરિત્ર ભગવાને વર્ણવ્યું છે.
• નિર્ગુણ+સગુણ+સાકાર=સંપૂર્ણ જીવનશાસ્ત્ર.

અધ્યાય : ૦ ૩

• ત્રીજો અધ્યાય કર્મયોગ અને તેનાં વિવિધ પ્રયોજનો તથા કર્મયોગ-વ્રતમાં આવતા અંતરાય વિગતે સ્પષ્ટ કરે છે.
• કર્મયોગમાં ફળનો ત્યાગ મહત્વની વાત છે. કર્મનું ચલણી નોટ જેવું છે, તેના કાગળિયાની કિંમત નથી, પણ ભાવનાની ને છાપની કિંમત થાય છે.
• કર્મ એકનું એક હોવા છતાં ભાવનાના ભેદને લીધે ફેર પડે છે. પરમાર્થીનું કર્મ આત્મવિકાસ કરનારું નીવડે તો સંસારીનું કર્મ આત્માને બાંધનારું છે.
• કર્મયોગીનું કર્મ તેને આખાયે વિશ્વની સાથે સમરસ કરે છે.
• નિષ્કામ કર્મયોગમાં અદભુત સામર્થ્ય છે. તે કર્મ વડે વ્યક્તિનું તેમ જ સમાજનું પરમ કલ્યાણ થાય છે.
• કર્મયોગી ફળની ઈચ્છા છોડવા છતાં પાર વગરનાં ફળો મેળવશે અને તેના જીવનનો પવિત્ર આદર્શ ખુલ્લો થશે.
• કર્મયોગના દિવ્ય વ્રત માટે બે બાબતોથી દૂર રહેવું :

ü  અમુક જોઈએ ને અમુક નહીં

ü  આ લે ને પેલું ફેંકી દે.

અધ્યાય : ૦ ૪

• ગીતામાં કર્મ શબ્દ સ્વધર્મ ના અર્થમાં વપરાયો છે.
• કર્મ, વિકર્મ અને અકર્મ એ ત્રણ શબ્દો અહીં મહત્વના છે.
• કર્મ એટલે બહારની સ્વધર્માંચરણની સ્થૂળ ક્રિયા. આ બહારની ક્રિયામાં ચિત્ત રેડવું તેનું જ નામ વિકર્મ છે.
• બહારના કર્મની સાથે અંદરનું ચિત્તશુદ્ધિનું કર્મ જોડાય તો જ નિષ્કામ કર્મયોગ પ્રાપ્ત થાય.
• કર્મમાં વિકર્મ રેડવાથી અકર્મ નીપજે છે, એનો અર્થ એટલો કે કર્મ કર્યા જેવું લાગતું નથી, તેનો ભાર લાગતો નથી.
• કર્મની સાથે વિકર્મની જોડી બંધાવાથી શક્તિસ્ફોટ થાય છે અને તેમાંથી અકર્મ નિર્માણ થાય છે.
• કર્મનું અકર્મ કરવાની કળા સંતો પાસેથી શીખવી રહે.

અધ્યાય : ૦ ૫

• સંસાર બધે ઠેકાણે ભરેલો છે. વિસ્તાર છોડો, ફેલાવો ઓછો કરો તેટલાથી સંસાર ઓછો થતો નથી.
• અલિપ્તપણું મેળવવા માટે મનોમય પ્રયત્નની જરૂર છે. મનના સહકાર વગર કોઈ વાત પાર પડતી નથી.
• સાધના માટે બાહ્ય સ્વધર્માચરણ અને અંદરથી મનનું વિકર્મ બંને જોઈએ.
• કર્મનું અકર્મ બને એ આપણું ધ્યેય છે. એ ધ્યેય હાંસલ કરવાને સારુ સ્વધર્માચરણરૂપી કર્મ કરવાનાં હોય છે
• સંન્યાસ એ પરમ ધન્ય અકર્મ સ્થિતિ છે, એ દશાને જ કર્મયોગ પણ કહે છે.
• કર્મ કરવાનું ચાલુ હોય છે માટે તે “યોગ” છે પણ કરવા છતાં કરું છું એમ કરનારને લાગતું નથી એટલે તે “સંન્યાસ” છે
• કર્મનો સંન્યાસ એટલે જેટલાં જેટલાં કર્મો કરવાનાં હોય તે બધાંયે કરતા રહેવા છતાં તે બધાં ખરી જાય તેવી તરકીબ સાધવી.
• જ્ઞાની પુરુષનું અકર્મ-તેનું શાંત રહેવું પ્રચંડ કર્મ કરે છે, પ્રચંડ સામર્થ્ય ઉત્પન્ન કરે છે. અકર્મી રહીને તે એટલું બધું કર્મ કરે છે કે તેટલું ક્રિયાથી કદી પ્રગટ ન થાત.
• અહીં સંન્યાસના બે પ્રકારની તુલના કરી છે. એકમાં કર્મ કરનારો ચોવીસે કલાક કર્મમાં મચ્યો રહે છે છતાં કશું કરતો નથી અને બીજામાં ક્ષણભર પણ કર્મ ન કરવા છતાં સર્વ કંઈ કરે છે.
• વેદમાં કહ્યું છે કે : ઈન્દ્ર શબ્દ એ જ એનું રૂપ છે, એ જ એનું સ્વરૂપ છે, એ જ એનું પ્રમાણ છે ને એ જ એની મૂર્તિ છે !! એવું જ વરુણ નું અને એવું જ ઈશ્વર નું છે. ધારીને-માનીને જ આગળ વધવાનું છે.
• સંન્યાસ અને યોગ એ બે બહુ ઊંચા કુદકા છે. પૂર્ણ સંન્યાસ અને પૂર્ણ યોગ એ બે કલ્પનાઓ આ દેહમાં સમાય એવી નથી.
• આમ જુઓ તો પૂર્ણ યોગી અને પૂર્ણ સન્યાસી વ્યાખ્યામાં જ રહેવાના, ધ્યેયભૂત અને અપ્રાપ્ય જ રહેવાના.
• ભગવાન કહે છે કે : સંન્યાસ અને યોગ બંનેમાં જે એકરૂપતા જોશે તે જ સાચું રહસ્ય સમજ્યો જાણવો.
• ટૂંકમાં, કર્મયોગી એટલે સન્યાસી અને સન્યાસી એટલે કર્મયોગી.
• છેવટને મુકામે પહોંચ્યા પછી જ્ઞાન+કર્મ=જ્ઞાન+કર્માભાવ
• કર્મયોગ સાધન પણ છે અને નિષ્ઠા પણ છે, પણ સંન્યાસ એકલી નિષ્ઠા છે. નિષ્ઠા એટલે અંતિમ અવસ્થા.

અધ્યાય : ૦ ૬

• કર્મયોગની ભૂમિકા સંન્યાસની ભૂમિકા કરતાં અલગ દેખાતી હોય તો પણ અક્ષરશ: એકરૂપ છે. ફક્ત દૃષ્ટિમાં ફેર છે.
• માણસ પોતાનો વહેવાર શુદ્ધ કરતો કરતો પરમોચ્ચ સ્થિતિએ પહોંચે એટલી જ ગીતાની ઈચ્છા છે. એટલા ખાતર જ ગીતાની હયાતી છે.
• ધ્યાનયોગમાં ત્રણ બાબતો મુખ્ય છે :

(૧) ચિત્તની એકાગ્રતા

(૨) ચિત્તની એકાગ્રતાને માટે જરૂરી જીવનની પરિમિતતા: તેનું  માપસરપણું

 (૩) સામ્યદશા અથવા સમદ્રષ્ટિ. આ ત્રણ મળીને ધ્યાનયોગ બને છે. આ ત્રણે સાધનોની      

       કેળવણીને માટે બીજાં બે સાધનો છે : અભ્યાસ અને વૈરાગ્ય

• ટૂંકમાં, વહેવાર હો કે પરમાર્થ હો, તેમાં ચિત્તની એકાગ્રતા વિના જશ મળવો મુશ્કેલ છે.
• ચિત્તની એકાગ્રતા આવશ્યક છે એટલું એક વખત માણસને ગળે ઉતરી જશે પછી તે જાતે જ તે માટેની સાધના શોધી કાઢ્યા વગર નહીં રહે.
• ચિત્તની એકાગ્રતામાં મદદગાર થાય તે જીવનની પરિમિતતા.
• જીવનમાં નિયમન અને પરિમિતતા કેળવો. ખરાબ કશું ન ખપે કે આપણાથી ન થાય.
• વાંકા ચૂકા ચાલ્યા તો અંદર બેઠેલો માલિક સજા કર્યા વગર રહેવાનો નથી એવી બધી ઇન્દ્રિયોને ધાક રહેવી જોઈએ.
• નિયમિત આચરણને જ જીવનની પરિમિતતા કહીને ઓળખીશું.
• સમદ્રષ્ટિ એટલે શુભદ્રષ્ટિ અને એ ન કેળવાય તો ચિત્ત કદી એકાગ્ર નહીં થાય.
• ચિત્તની એકાગ્રતા, જીવનમાં પરિમિતતા અને શુભ સામ્યદ્રષ્ટિ એટલું ધ્યાનયોગ માટે જરૂરી છે.
• છઠ્ઠા અધ્યાયનાં સમાપનમાં એક વાક્ય ખાસ યાદ રાખીએ : કલ્યાણમાર્ગનું સેવન કરનારનું કશુંયે ફોગટ જતું નથી.

 શ્રીમદ  ભગવદ  ગીતાના આપણે ચર્ચેલા પહેલા છ અધ્યાયોનું આ Take Away છે. મુખ્ય મુખ્ય મુદ્દાઓ તારવેલા છે કે જેથી કરીને ગીતા ના બીજા ભાગમાં પ્રવેશતા પહેલા આપણને પુનરાવર્તન થઇ જાય. (ક્રમશ:)

બધું જ આત્મમય બને ત્યારે કશું ય પારકું ન રહે, અન્ય ન રહે, બધું જ એકાકાર,  બધું આનંદમય, બધું આત્મમય.!!

ભદ્રાયુ વછરાજાની                                  bhadrayu2@gmail.com

(16)

ગુજરાતના સમર્થ ચિંતક ગુણવંત શાહ તેમના અતિ પ્રચલિત પુસ્તક ‘કૃષ્ણનું જીવન સંગીત’માં છઠ્ઠા અધ્યાયમાં બે વાતો બહુ જ અદકેરી કરે છે. આપણે તેની નોંધ લેતા હર્ષ અનુભવીએ છીએ. તેઓ કહે છે :

“આપણો  ઉદ્ધાર કોઈ બીજો કરે એવી લાચારી ગીતાને મંજુર નથી. એ જ રીતે શત્રુ પણ આપણી અંદર જ બેઠો છે. તેથી જૈન દર્શનમાં કહ્યું છે :  જીતવી જાતને સારી અન્યને જીતવા થાકી. આત્મા સાથેનો બંધુભાવ કેળવાય એને આત્મભાવ કહેવાય. પણ આ આત્મભાવ પ્રગટે એના માટે લક્ષણો છે. ૧) સમાહિત :  જેની વાત ધ્યાનયોગમાં આપણે  સમદ્રષ્ટિ શબ્દથી જાણી. જે સમત્વ પામ્યો એ સમાહિત ગણાય, તમારી સામે જયારે બે વિરોધી પરિસ્થતિઓ હોય ગમા – અણગમા, સુખ – દુઃખ, માન-અપમાન એવી સામસામી સ્થિતિ હોય ત્યારે જો તમે શાંતિ જાળવી શકો તો એને સમાહિત કહેવાય. 2) બીજું લક્ષણ છે કુટસ્થ: લુહારની એરણની જેમ જે સ્થિર રહે છે તેને કુટસ્થ કહે છે. કુટસ્થ જ્ઞાન અને વિજ્ઞાનમાં પણ સ્પૃહા ન રાખી આત્મતૃપ્ત રહે છે. આત્મભાવ પામ્યા પછી આવી કુટસ્થતા (એટલે કે સ્વસ્થતા) પ્રાપ્ત થાય છે. ૩) સમબુદ્ધિ :  વ્હાલા અને વેરી વચ્ચે, શત્રુ અને મિત્ર વચ્ચે,  પોતાના અને પારકા વચ્ચે,  સાધુ અને અસાધુ વચ્ચે, મધ્યસ્થ અને ઉદાસીન વચ્ચે જે સમાન ભાવ એટલે કે  મૈત્રી, કરુણા, મુદિતા અને ઉપેક્ષાનો ભાવ રહે છે એ યોગારૂઢ છે. આ ચારેય લક્ષણો બુદ્ધ ધર્મમાં બ્રહ્મ વિહાર તરીકે ઓળખાય છે. આ લક્ષણો  પતંજલિ સૂત્રમાં પણ જોવા મળે છે. ખરેખર આ ત્રણ લક્ષણોમાં મૂળ વાત તો સમત્વની જ આવે છે.

આપણને પોતાની વાતને સુસ્પષ્ટ કરતા વિનોબાજી બહુ સરળતાથી કેટલીક વાત કરે છે અને ચોખ્ખો આદેશ આપે છે કે,  “ ચિત્તને જરા શાંત રાખો, સૃષ્ટિ તરફ મંગળપણે નીરખવાનું રાખો. આટલું કરશો તો હૃદયમાં આનંદના ઝરા વહેશે. કલ્પનાના દિવ્ય તારા હૃદયાવકાશમાં ચમકવા માંડશે. સમુદ્ર સામે બેસીએ ત્યારે એમ લાગે કે સમુદ્ર જાણે ઓમકારની ગર્જના કરી રહ્યો છે. ગીતાવચનની યાદ અપાવે સમુદ્ર. સમુદ્ર એકધારું સ્મરણ કરતો હોય અને કર્મ કરતો હોય એવું લાગ્યા કરે. એક મોજું આવ્યું અને ગયું, ફરી બીજું આવ્યું અને ગયું.  એક ક્ષણનો પણ વિસામો નહીં. વેદોના ઋષિઓના દિલમાં આવો જ સમુદ્ર ઉછાળા મારતો હતો આપણે હૃદયમાંના સમુદ્રને જોતા શીખવાનું છે. બહારનું વાદળ વગરનું ભૂરું ભૂરું આકાશ નીરખીને ચિત્ત નિર્મળ તેમજ નિર્લેપ કરવાનું છે. ખરું પૂછો તો ચિત્તની એકાગ્રતા એ રમતની વાત છે. ચિત્તની વ્યગ્રતા અસ્વાભાવિક છે. નાના છોકરાની આંખ જોજો. એ બધું એકસરખું તાકીતાકીને જોશે. એમ કહેવાય છે છોકરું ચાર પાંચ મહિનાનું થાય એટલે બહારની લીલીછમ સૃષ્ટિ બતાવવી એ એકીટશે જોયા કરશે. બાળકના ઉછેરના પહેલા બે ચાર વર્ષમાં જે કેળવણી મળે છે એ જ કેળવણી સાચી છે.”

દિવસે દિવસે વિનોબાજીના મનમાં એક ગાંઠ બંધાતી ગઈ કે આ બધી બહારની કેળવણીની અસર નહીં જેવી છે. પહેલા સંસ્કારો વજ્રલેપ હોય છે અને પછીની કેળવણી બધું ઉપરનું રંગરોગાન છે. ઉપરનો ઓપ છે. વિચારવા જેવું છે કે પહેલાના આ સંસ્કારો આવા જોરાવર કેમ ? અને ત્યાર પછીના કમજોર કેમ ? કારણ તો સીધું છે નાનપણમાં ચિત્તની એકાગ્રતા કુદરતી હોય છે. અને એ હોવાથી સંસ્કાર પડે છે, જે ભૂંસાતા નથી.. આવો આ ચિત્તની એકાગ્રતાનો મહિમા છે. નાના છોકરાને વિશ્વાસ હોય છે. મા કહે તે વાત તેને માટે પ્રમાણ. તેને જે કહેવામાં આવે તે વાત તેને ખોટી લાગતી નથી. જે કહો તે બધું એને સાચું લાગે. બાળકની મંગલ વૃત્તિને લીધે તેના ચિત્ત ઝટ એકાગ્ર થઇ જાય છે.

આપણે જાણ્યું છે કે  ધ્યાનયોગના ત્રણ પરિમાણની સાથે બે સાધનો પણ વર્ણવ્યા છે. વૈરાગ્ય અને અભ્યાસ. એક વિધ્વંશક સાધન છે,  તો બીજું વિધાયક. ખેતરમાં ઉગી નીકળેલું નીંદણ ઉખેડી કાઢવું એ વિધ્વંશક કામ થયું. એને જ વૈરાગ્ય કહ્યું. બી રોપવું કે ઓરવું એ વિધાયક કામ છે. મનમાં સદ્દવિચારોનું ફરી ફરીને ચિંતન કરવું એ અભ્યાસ છે. આપણા આત્મામાં રહેલી મીઠાશ આપણી વસ્તુમાં રેડીએ તેથી પછી તે ચીજ આપણને મીઠી લાગે. તેથી અંદરની મીઠાશ ચાખતા શીખવું જોઈએ. ધ્યાનયોગ બતાવતા ભગવાને શરૂઆતમાં જ મહત્વની વાત કરી કે,  ‘ મારે મારો ઉદ્ધાર કરવો જ છે, હું આગળ જઈશ જ, હું ઉપર ઉંચો કૂદકો મારવાનો જ. આ મનખા દેહમાં હું આવો ને આવો પડી રહેનાર નથી. પરમેશ્વરની પાસે પહોંચવાની હું હિંમત રાખીને કોશિશ કરીશ.’  આવો દ્રઢ સંકલ્પ કરવાનો છે. આ બધું સાંભળીને અર્જુનને તો બહુ શંકા થયેલી તેથી તેણે તો પૂછી લીધું કે,  ‘હે ભગવાન હવે તો મોટા થયા બે દિવસ રહીને મરી જઈશું. પછી આ બધી સાધનાનો શો ઉપયોગ ?’  ભગવાને સ્મિત વેરીને કહ્યું,  મરણ એટલે લાંબા ગાળાની ઊંઘ. રોજની મહેનત કર્યા બાદ આપણે સાત આઠ કલાક ઊંઘીએ છીએ ને ? એ ઉંઘનો આપણને ડર લાગે છે ? ઉલટું એ ઊંઘ ન આવે તો ચિંતા થાય છે. એવી જ ઊંઘની જેમ મરણની જરુર છે. ઊંઘી ઉઠીને આપણે આપણું કામ ફરી શરૂ કરીએ છીએ તેવી જ રીતે મરણ પછી પણ પાછલી બધી સાધના આપણને આવીને મળવાની છે.

છઠ્ઠા અધ્યાયના એક શ્લોક ઉપર ખુબ મોટો ભાર સૌએ આપ્યો છે.

યોગે થયેલા યુક્તાત્મા સર્વત્ર સમદ્રષ્ટિનો, 

દેખે સૌ ભૂતમાં આત્મા ને સૌ ભુતોય આત્મમાં.. 

કહેવાય છે કે આ શ્લોક વાંચીને હેન્રી ડેવિડ થોડો નાચી ઉઠતો. આત્મભાવમાંથી પ્રગટતી સમદ્રષ્ટિનું મહત્વ છે. પ્રત્યેક જીવમાં રહેલો આત્મા આપણને એની સાથે આત્મીયતા કેળવવા પ્રેરે છે. ભગવાને બુદ્ધે બ્રહ્મ વિહારમાં પ્રબોધેલી મૈત્રી, કરુણા, મુદિતા, ઉપેક્ષાનો પાયો આત્મભાવ છે. બધું જ આત્મમય બને ત્યારે કશું ય પારકું ન રહે. અન્ય ન રહે, બધું જ એકાકાર,  બધું આનંદમય, બધું આત્મમય આવી નિઃસંગ વ્યાપક્તામાં બધું ઓગળી જાય. સમરસ થઈ જાય, પછી શોધ્યું ન જડે  એવી  સૂક્ષ્મતાને પામે. (ક્રમશ:)

સૃષ્ટિ પર મને એટલો ભરોસો હોવો જોઈએ કે જેટલો ભરોસો મને મારી જાત પ્રત્યે છે. 

ભદ્રાયુ વછરાજાની                                 bhadrayu2@gmail.com 

                                           (15)

શ્રી ભગવાને કહ્યું, 

‘હે પાંડવ, જેને સંન્યાસ કહે છે, એને જ તું યોગ જાણ. કેમ કે સંકલ્પોનો ત્યાગ ન કરનાર કોઈપણ માણસ યોગી નથી હોતો. જે માણસ કર્મફળનો આશ્રય લીધા વિના કરવા યોગ્ય કર્મ આચરે છે તે સન્યાસી તેમજ યોગી છે.’ 

‘જયારે કેવળ અગ્નિનો ત્યાગ કરનારો સન્યાસી નથી અને માત્ર ક્રિયાઓનો ત્યાગ કરનારો યોગી નથી. યોગમાં આરૂઢ થવા ઈચ્છુક મનનશીલ માણસ માટે નિષ્કામભાવે કર્મ કરવું એ જ યોગની પ્રાપ્તિમાં હેતુ કહેવાય. યોગમાં આરૂઢ થયા બાદ એ યોગારૂઢ માણસનો જે સમસ્ત સંકલ્પોનો અભાવ છે એ જ કલ્યાણમાં હેતુ કહેવાય.’ 

ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ છઠ્ઠા અધ્યાયના આરંભમાં અર્જુનને આટલી સ્પષ્ટતાથી વાત કરે છે અને “ચિત્તવૃત્તિ નિરોધ” એવા શીર્ષક સાથેના છઠ્ઠા અધ્યાયના મંડાણ કરે છે. આપણે એ જોયું છે કે ધ્યાનયોગના મૂળ ત્રણ પરિમાણો છે :: 

ચિત્તની એકાગ્રતા રાખવી, 

જીવનની પરિમિતતા ટકાવી રાખવી 

અને સમદ્રષ્ટિને જાળવી રાખવી. 

ચિત્તની એકાગ્રતાનો આપણે વિશેષ ઉલ્લેખ કરીને તેમના વિશેની વાત જાણી ગયા છીએ. પ્રશ્ન એ થાય કે એકાગ્રતા તો જોઈએ પણ સધાય કેવી રીતે ? તે સારું શું કરવું ? ભગવાન કહે છે કે,  આત્મામાં મન પરોવી બીજા કશાનું ચિંતન ન કરવું. પણ એવું થાય ખરું ? મન શાંત, સ્વસ્થ કરવાની વાત મહત્વની ખરી પણ વિચારના  ચક્કરો જોર કરીને ફરતા હોય તેને અટકાવ્યા વિના એકાગ્રતા કેવી રીતે આવે ? બહારનું ચક્ર ગમે ત્યારે એકવાર ફરતું અટકાવી શકાય પણ અંદરનું ચક્ર તો ફર્યા જ કરે છે. ચિત્તની એકાગ્રતાને માટે બહારના સાધનો જેમ જેમ બતાવીએ તેમ તેમ આ અંદરનું ચક્ર વધુને વધુ જોશથી ફરવા લાગે છે. એક અગ્ર તરફ લક્ષ્ય સાધી આગળ વધીએ ત્યારે એક  તરફ શૂન્યાગ્રતા છે,  તો બીજી તરફ અનેકાગ્રતા છે.

કોઈકે વિનોબાજીને પૂછ્યું કે ધ્યાનમાં આંખ અર્ધી ઉઘાડી રાખવી એવું કેમ કહ્યું હશે ? વિનોબાજીએ કહ્યું : તમારા સવાલનો સાદો જવાબ આપું. આંખ પુરી મીંચી દેવાથી ઊંઘ આવે છે. બરાબર જોર કરીને ખુલ્લી રાખો તો ચારે બાજુ નજર ફરતી રહીને એકાગ્રતા થતી નથી. આંખ મીંચવાથી ઊંઘ આવે તે તમોગુણ, જોર કરીને ખુલી રાખવાથી નજર બધે ફર્યા કરે એ રજોગુણ ! આ બંનેમાંથી બચવા માટે થઈને વચલી સ્થિતિ બતાવવામાં આવી છે. એકાગ્રતાને માટે જીવનની શુદ્ધિ જરૂરી, બહારનું ચિંતન જલ્દી છૂટી જવું જોઈએ. ચિત્તની એકાગ્રતા ખુબ જ જરૂરી છે એટલી વાત ગળે ઉતરે તો જ એની શરૂઆત થાય. એક ગૃહસ્થીની બાબતમાં એક ભાઈ કહેતા હતા કે ગમે તેની  ખોલીમાં જાય તો ગમે તેની ખોલીમાં શું ક્યાં છે એ તેના ધ્યાનમાં આવી જાય. સાંભળનાર ભાઈના મનમાં થયું :  ‘હે ઈશ્વર,  આ મહિમા મારે માથે ન મારીશ. પાંચ, પચાસ ચીજોની મનમાં નોંધ રાખનારો હું કઈ તેનો સેક્રેટરી થોડો છું ? કે પછી મારે ચોરી કરવી છે ? પહેલો સાબુ ત્યાં હતો અને પહેલું ઘડિયાળ પણે હતું એ બધું મારે શું કરવા જાણવું ? મારે એ બધું જાણીને કરવું છે શું ? આંખને આમ વધારે પડતી ભટકવાનું મારે છોડવું જોઈશે.’ એવું જ કાનનું. કાન ઉપર ચોકી રાખવાની. કાનની પણ વધારે પડતી નકામી પ્રવૃત્તિ ન થાય. જીવનમાં નિયમન અને પરિમિતતા કેળવવાની છે. ખરાબ વસ્તુ જોવાની જ નહીં. ખરાબ કંઈ  વાંચવાનું જ નહીં. નિંદા કરતી સ્તુતિ સાંભળવાની જ નહીં. દોષવાળી વસ્તુ ખપે જ નહીં. નિર્દોષ વસ્તુનું પણ  વધારે પડતું સેવન ન જોઈએ. કોઈ ચીજ વધારે પડતી ન ન જોઈએ. ફળાહાર શુદ્ધ આહાર છે પણ તે યથેચ્છ ન હોવો જોઈએ. આ થાય તો જ જીવનમાં નિયમન અને પરિમિતતા કેળવી શકાય. ત્રીજી ધ્યાનયોગની બાબત છે સમદ્રષ્ટિ. સમદ્રષ્ટિ એટલે શુભદ્રષ્ટિ. તમે જ્યાં સુધી દ્રષ્ટિથી શુભ જુઓ નહીં ત્યાં સુધી ચિત્ત કદી એકાગ્ર થાય નહીં.  સમદ્રષ્ટિ ધીમે ધીમે કેળવવી જોઈએ. એટલે કે આખી સૃષ્ટિ આપણને મંગલ મંગલ ભાસવી જોઈએ. અરે સૃષ્ટિ પર મને એટલો ભરોસો હોવો જોઈએ કે જેટલો ભરોસો મને મારી જાત પ્રત્યે છે. 

એક સરસ પ્રસંગ ટાંક્યો છે વિનોબાજીના ગીતાઈમાં.. સ્વામી રામદાસ રામાયણ લખતા અને લખાતું જાય તેમ તેમ શિષ્યોને વાંચી સંભળાવતા. મારુતિ પણ તે સાંભળવાને ગુપ્ત રીતે આવીને બેસી જતા. સ્વામી સમર્થે લખ્યું કે,  ‘મારુતિ અશોકવનમાં ગયો. ત્યાં તેણે ધોળા ફૂલ જોયા.’ તે સાંભળતા વેંત મારુતિએ છતા થઈને કહ્યું,  ‘મેં ધોળા ફૂલ જરા પણ જોયા નથી. મેં જોયેલા તે ફૂલ લાલ હતા. તમે ખોટું લખ્યું છે સુધારો કરો.’ સ્વામી સમર્થ કહે,  મેં લખ્યું છે તે બરાબર જ છે. તેં  ધોળા જ ફૂલ જોયા હતા. મારુતિએ સામે દલીલ કરી,  અરે,  હું પોતે જોનારો કહું  છું તો પણ ખોટું ? છેવટે તકરાર રાજા રામ પાસે પહોંચી. રામચંદ્રજીએ કહ્યું,  ફૂલ ધોળા જ હતા. પણ મારુતિની આંખ તે વખતે ક્રોધથી લાલચોળ થઇ ગઈ હતી,  તેથી ધોળા સફેદ ફૂલો તેને  લાલ દેખાયા… આ વાર્તા તો મીઠડી છે પણ એનો સાર એનાથી પણ વધુ મીઠો છે. દુનિયા તરફ જોવાની આપણી દ્રષ્ટિ જેવી હશે તેવી દુનિયા આપણને દેખાશે. (ક્રમશ:)

સમદ્રષ્ટિ એટલે વિશ્વ તરફ જોવાની આપણી ઉદાર દ્રષ્ટિ.

ભદ્રાયુ વછરાજાની                                    bhadrayu2@gmail.com 

                                                 (14)

છઠ્ઠા અધ્યાયથી વિકર્મના પ્રકારો બતાવવાની શરૂઆત થઈ છે. વળી, અહીં માનસિક સાધના અંગે પણ સ્પષ્ટતા છે. 

ગીતા કહે છે, ‘અરે જીવ,  તું ઈશ્વર બની શકશે એવી દિવ્ય આકાંક્ષા રાખ. મન મોકળું  રાખી પાંખ બરાબર મજબૂત રાખ…’

સાધનાના વિકર્મના જુદા જુદા પ્રકારો છે…. 

ભક્તિયોગ, ધ્યાન, જ્ઞાન વિજ્ઞાન, ગુણ વિકાસ, આત્માનાત્મ વિવેક વગેરે.. આ  વિવિધ પ્રકારોમાંથી છઠ્ઠા અધ્યાયમાં ધ્યાનયોગ નામનો સાધનાનો પ્રકાર વર્ણવ્યો છે.

ધ્યાનયોગમાં ત્રણ બાબતો મુખ્ય છે. 

૧) ચિત્તની એકાગ્રતા 

૨) (ચિત્તની એકાગ્રતાને માટે જરૂરી) જીવનની પરિમિતતા એટલે કે તેનું માપસરપણું 

અને 

૩) સામ્યદશા અથવા સમદ્રષ્ટિ. 

આ ત્રણ બાબત ન હોય તો સાચી સાધના ન થાય. 

ચિત્તની ચંચળતા ઉપર અંકુશ રાખવાનો અર્થ જ ચિત્તની એકાગ્રતા છે. 

જીવનની પરિમિતતા એટલે શું ? સર્વ ક્રિયાઓ માપસર હોય તે.. કોઈ વધુ નહીં કોઈ ઓછું નહીં.. અને સમદ્રષ્ટિ એટલે વિશ્વ તરફ જોવાની આપણી ઉદાર દ્રષ્ટિ. આ ત્રણ બાબતો મળે એટલે ધ્યાન યોગ થાય. 

ચિત્ત એકાગ્ર થવું જોઈએ એટલે કે એની ચંચળતા ઉપર અંકુશ આવવો જોઈએ. બધી ક્રિયાઓ માપસર કરવી જોઈએ. અને સમગ્ર વિશ્વને ઉદાર દ્રષ્ટિથી જોવું જોઈએ. આ ત્રણેય સાધનાની કેળવણીને માટે બીજા બે સાધનો પણ છે. શ્રીમદ ગીતા તેને અભ્યાસ અને વૈરાગ્ય એવું નામ આપે છે. આમ ધ્યાનયોગના ત્રણ મુદ્દા અને પછી બીજા બે સાધનો એમ પાંચેય બાબતોની ચર્ચા છઠ્ઠા અધ્યાયમાં કરવામાં આવી છે.

ધ્યાનયોગનું પહેલું પગથિયું એટલે ચિત્તની એકાગ્રતા. કોઈપણ કામ કરીએ એમાં એકાગ્રતા ન પરોવીએ તો એ કામ યોગ્ય થતું નથી. વ્યવહાર કરીએ તો એમાં પણ એકાગ્રતા જોઈએ. ઘણા લોકો એવું માને છે કે વ્યવહારના નિયમો જુદા હોય અને પરમાર્થના નિયમો પણ જુદા હોય. એ સાચું નથી. વ્યવહાર શુદ્ધ કરવો તેનું જ નામ પરમાર્થ છે. કોઈ પણ વ્યવહાર કેમ ન હોય ? તેમાં જશ અપજશ તમારી એકાગ્રતા ઉપર આધાર રાખે છે.  વેપાર, વ્યવહાર, શાસ્ત્ર શોધન, રાજકારણ, મુત્સદીગીરી ગમે તે લઈ લઈએ. દરેકમાં સફળતા મળશે તેનો આધાર તે પુરુષની ચિત્તની એકાગ્રતા પર છે. 

એકાગ્રતાનો જથ્થો કેટલો હોય એનું એક ઉદાહરણ જોઈએ. 

નેપોલિયન માટે એમ કહેવાય છે કે એક વખત યુદ્ધની વ્યવસ્થા ગોઠવી દીધા પછી રણક્ષેત્રમાં તે ગણિતના સિદ્ધાંત ઉકેલવા બેસી જતો. પોતાના તંબુઓ ઉપર ગોળાઓ પડે, પોતાના માણસો મરતા હોય પણ નેપોલિયનનું ચિત્ત બસ ગણિતમાં જ મશગુલ. આ એકાગ્રતા બહુ જબરી નથી પણ ઉંચા પ્રકારની તો જરૂર અને એનો જથ્થો પણ વધુ સારો… 

ખલીફા ઉંમરની આવી જ વાત છે. લડાઈ ચાલુ હોય ત્યારે પણ પ્રાર્થનાનો વખત થતાની સાથે ખલીફા પ્રાર્થના કરવા માંડતા. અને પ્રાર્થનામાં એમનું ચિત્ત એટલું નિમગ્ન થઈ જતું કે કોના માણસો કપાય છે તેનો ખ્યાલ પણ તેમને રહેતો નહીં. પહેલા મુસલમાનોની આવી પરમેશ્વર નિષ્ઠા અને કેવળ  એકાગ્રતાને લીધે ઈસ્લામ ધર્મનો ખરેખર ફેલાવો થયો છે. 

એક રોમાંચક વાત જાણીએ. એક મુસલમાન સાધુ હતો તેના શરીરમાં બાણ વાગ્યું તે બાણને લીધે તેને ખુબ વેદના થતી હતી.  બાણ કાઢવા જાય તો હાથ લગાડતાંની સાથે વેદના વધારે થતી. આમ એ બાણ કાઢવાનું પણ શક્ય નહોતું. આજે બેભાન કરવા માટેની જે ક્લોરોફૉમ વગેરે દવાઓ આવે છે એવી દવાઓ ત્યારે નહોતી. એટલે મોટો સવાલ ઉભો થયો.  તે સાધુ વિશે જે લોકોને માહિતી હતી તેમાના કેટલાક જણે આગળ આવીને કહ્યું,  ‘અત્યારે બાણ કાઢવાનું રહેવા દ્યો. આ સાધુ પ્રાર્થનામાં બેસશે એટલે પછી તે બાણ કાઢીશું.’ સાંજે પ્રાર્થનાનો વખત થયો, સાધુ પ્રાર્થનામાં બેઠા. એક જ પળમાં તેમના ચિત્તની એકાગ્રતા એવી થઈ ગઈ કે પેલું બાણ તેના શરીરમાંથી ખેંચી કાઢ્યું તો પણ તેને ભાન સરખું ન રહ્યું. બસ આ એકાગ્રતા આપણામાં આવે એને ચિત્તની એકાગ્રતા કહેવાય. ધ્યાન યોગનું આ પહેલું પગથિયું છે. ચિત્તની એકાગ્રતા વિના જશ મળવો મુશ્કેલ છે. ચિત્ત એક અગ્ર થાય તો સામર્થ્ય કદી ઓછું ન થાય. એકાગ્રનો અર્થ એવો કે  અગ્ર રહેલા એક ઉપર ધ્યાન બરાબર લગાવો. (ક્રમશ:)

એકાગ્રનો અર્થ એવો કે  અગ્ર રહેલા એક ઉપર ધ્યાન બરાબર લગાવો.

ભદ્રાયુ વછરાજાની                             bhadrayu2@gmail.com 

                                             (13) 

છઠ્ઠા અધ્યાયનું શીર્ષક છે ચિત્ત નિરોધ. ઋષિ પતંજલિ ચિત્ત વૃત્ત્તિ નિરોધ કહે છે,  તે આ છઠ્ઠા અધ્યાયનો પાયો છે. આપણે કર્મ અને સંન્યાસ એ બંને બાબતો વિશે પાંચમા અધ્યાયમાં જાણી ચૂક્યા છીએ. કર્મ, વિકર્મ અને અકર્મ મળીને બધી સાધના પૂર્ણ થાય છે. કર્મ સ્થૂળ વસ્તુ છે. જે સ્વધર્મ-કર્મ આપણે કરીએ તેમાં આપણા મનનો સહકાર હોવો જોઈએ. મનની કેળવણીને માટે જે કર્મ કરવાનું છે તે વિકર્મ છે એટલે કે વિશેષ કર્મ છે અથવા તો સૂક્ષ્મ કર્મ છે. કર્મને વિકર્મ બંને જાણવા જરૂરી છે. એ બંનેનો પ્રયોગ કરતા કરતા અકર્મની ભૂમિકા તૈયાર થાય છે. આપણે અગાઉ જોયું કે એ ભૂમિકામાં કર્મ અને સંન્યાસ બંને એક જ રૂપ થઈ  જાય છે. કર્મયોગની ભૂમિકા સંન્યાસની ભૂમિકા કરતા અલગ દેખાતી હોય તો પણ અક્ષરશઃ એકરૂપ છે એવું આ છઠ્ઠો અધ્યાય કહે છે. ફક્ત દ્રષ્ટિમાં ફેર છે. શ્રી ભગવાન બોલ્યા : 

ફળનો આશરો છોડી કરે કર્તવ્ય કર્મ જે,

એ સંન્યાસી તથા યોગી, ન જે નિર્યજ્ઞ નિષ્ક્રિય. 

સંન્યાસ જે કહે લોકો તેને તું યોગ જાણજે, 

વિના સંકલ્પને છોડી યોગી થાય ન કોઈએ. 

યોગમાં ચડવા કાજે કારણ કર્મ તો કહ્યું, 

યોગે સિદ્ધ થયેલાને કારણ શાંતિ તો કહ્યું. 

જયારે વિષય ભોગે કે કર્મે આસક્ત થાય ના 

સર્વ સંકલ્પ સંન્યાસી યોગસિદ્ધ થયો ઘણો. 

એક સુંદર સંદેશ છઠ્ઠો અધ્યાય આપણને આપે છે. ગાંઠે બાંધવા જેવો,,,

આપને તારવી આપે, આપને ન ડુબાડવો,

 આપ જ આપનો બંધુ, આપ જ શત્રુ આપનો. 

જીતે જે આપને આપ તે આત્મા આત્માનું સખા 

જો અજીતેલ આત્મ તો આત્મજ શત્રુશો. 

શાંત ચિત્ત જિતાત્માનો પરમાત્મા સમાધિમાં 

ટાઢે, તાપે, સુખે દુખે માનાપમાનમાં રહે,

 વાલા વેરી સખા મધ્ય, ઉદાસી દ્વૈષયને સગા. 

સાધુ અસાધુમાં જેને સમબુદ્ધિ વિશેષ તે. 

મારો આધાર હું છું, મને ડુબાડનારો હું છું, મને તારનારો હું છું, જે કાંઈ કરું તે મારા માટે મારે કરવાનું છે.

છઠ્ઠા અધ્યાયમાં હકીકતમાં પાંચમા અધ્યાયનું વિસ્તૃતીકરણ છે. જે જે અવસ્થાઓનું વર્ણન તે અધ્યાયમાં થયું તેના સાધનો ક્યાં ક્યાં તેનો ઉલ્લેખ આ છઠઠા અધ્યાયમાં થયો છે.

લોકમાન્ય તિલકે ગીતા રહસ્ય લખ્યું છે અને એમાં એમણે એક બાબત તરફ ધ્યાન ખેંચ્યું છે. “ગીતા એ ગ્રંથ સર્વ સાધારણ વ્યવહારુ લોકોને માટે છે. ભગવત ગીતા તમામ દુનિયાને સારું છે. પરમાર્થમાં આવતું એકે એક સાધન દરેક વ્યવહારુ માણસને માટે છે.” આપનો વ્યવહાર શુદ્ધ તેમજ નિર્મળ થાય અને મનને સમાધાન તેમજ શાંતિ કઇ રીતે મળે એ વાત પરમાર્થ શીખવે છે. હકીકતમાં તો વ્યવહાર શુદ્ધ કેમ કરવો તે શીખવા માટે  ગીતા છે. જ્યાં જ્યાં વવ્યહાર કરો ત્યાં બધે જ ગીતા આવે જ આવે. પણ તે તમને ત્યાંને ત્યાં રહેવા દેવા માંગતી નથી. ગીતા તમારો હાથ ઝાલીને તમને છેવટે મુકામ પહોંચાડશે. પેલી કહેવત છે : ‘પર્વત મોહમ્મ્દ પાસે આવતો નહીં હોય તો મોહમ્મ્દ પર્વત પાસે જશે.’ એટલે કે પોતાનો સંદેશો જડ પર્વતને પહોંચે એવી ફિકર મોહમ્મ્દને હતી. પર્વત જડ હોવાથી તેના આવવાની વાટ જોઈને મોહમ્મ્દ બેસી રહેવા માંગતો ન હતો. આ જ વાત ગીતા ગ્રંથને પણ લાગુ પડે છે. ગરીબ, દુબળા, અણઘડમાં અણઘડ જે કોઈ હોય તે સૌની પાસે ગીતા પહોંચી જશે. પણ તે જ્યાં હશે ત્યાંને ત્યાં તેને કાયમ રાખવા માટે નહીં,  તેનો હાથ ઝાલીને આગળ લઈ જવા, ઉંચે ઉઠાવવા ગીતા જશે. માણસ પોતાનો વ્યવહાર શુદ્ધ કરતો કરતો પરમ ઉચ્ચ સ્થિતિએ પહોંચે એટલી જ ગીતાની ઈચ્છા છે અને હકીકતમાં ગીતાની હયાતી એટલા ખાતર છે.

આપણે લોકો છટકબારી શોધનારા વ્ય્વહારિયા છીએ. ‘હું સંસારી જીવ છું, મારાથી શું થાય ? આ સાડા ત્રણ હાથનો દેહ છે એમાં જે કયો તે બધું આવી ગયું.’ આ બધું બોલવું એ બંધનોની દીવાલ પોતાની આજુબાજુ ઉભી કરીને વર્તવા જેવું છે. આમ તો પશુઓ વર્તે. આગળ વધવાની, ઉંચે ચડવાની હિંમત રાખવી પડે. હું મારી જાતને ઉંચે લઈ જનાર છું એવું તો સતત મનમાં રટણ કરવું પડે. મનની શક્તિને હણવા માટે થઈને આપણે જાણે અજાણે  એવું બોલતા હોઈએ કે,  ‘હું તો શુદ્ર સંસારી જીવ છું.’ એમ કરીને આપણે કલ્પનાની પાંખો તોડીએ છીએ. કલ્પનાને તો વિશાળ કરવાની છે. કલ્પનાની શક્તિથી તો સૂર્ય સુધી પહોંચી જ શકાય  છે આપણે.  સૌ એનાથી ઉલટી રીતે ચાલીએ છીએ. આપણામાં રહેલી શક્તિને આપણે હીનભાવને લીધે મારી નાખીએ છીએ. ખુદ કલ્પનાના પગ તોડી નાખીએ તો પછી નીચે પડવા સિવાય બીજું કંઈ છે ? એટલે જ ગીતા કહે છે,  ધોરી રસ્તો ના છોડીશ. આત્માનું અપમાન ન કરીશ.’’  સાધકમાં તો વિશાળ કલ્પના હોવી જોઈએ. આત્મવિશ્વાસ હશે તો જ તે ટકવાના છે. અને એમ થશે તો ઉદ્ધાર થશે.

આપણે એવું માનીએ છીએ કે ધર્મ કેવળ સંતો માટે છે. અને સંતો પાસે જઈએ ત્યારે પણ એવું પ્રમાણપત્ર લેવાનું કે ‘હું જે રીતે વર્તુ છું તે બરાબર છે’ આ તો દુન્યવી અને ક્ષુલ્લ્ક બાબત થઈ. કર્મની મદદમાં વિકર્મ હંમેશા રહેવું જોઈએ. એ બંનેની મદદથી અકર્મની જે દિવ્ય સ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય છે તેની અને તેના પ્રકારોની વાત પાંચમા અધ્યાયમાં કરી છે. છઠ્ઠા અધ્યાયથી વિકર્મના પ્રકારો બતાવવાની શરૂઆત થઈ છે. માનસિક સાધનાની વાત અહીં બતાવી છે. ગીતા કહે છે,  અરે જીવ,  તું ઈશ્વર બની શકશે એવી દિવ્ય આકાંક્ષા રાખ. મન મોકળું  રાખી પાંખ બરાબર મજબૂત રાખ… સાધનાના વિકર્મના જુદા જુદા પ્રકારો છે. ભક્તિયોગ, ધ્યાન, જ્ઞાન વિજ્ઞાન, ગુણ વિકાસ આત્માનાત્મ વિવેક વગેરે વિવિધ પ્રકાર છે. છઠ્ઠા અધ્યાયમાં ધ્યાનયોગ નામનો સાધનાનો પ્રકાર વર્ણવ્યો છે.

ધ્યાનયોગમાં ત્રણ બાબતો મુખ્ય છે.

૧) ચિત્તની એકાગ્રતા

૨) ચિત્તની એકાગ્રતાને માટે જરૂરી જીવનની પરિમિતતા એટલે કે તેનું માપસરપણું અને

૩) સામ્યદશા અથવા સમદ્રષ્ટિ.

આ ત્રણ બાબત ન હોય તો સાચી સાધના ન થાય. (ક્રમશ:)

સન્યાસી ખાલી ને કોરો દેખાય તો પણ તે અપરંપાર કર્મથી ભરપૂર હોય છે.

ભદ્રાયુ વછરાજાની                                    bhadrayu2@gmail.com

(12)

પાંચમા અધ્યાયમાં સન્યાસના બે પ્રકારની તુલના કરેલ છે.
1. કર્મ કરનારો ચોવીસે કલાક કર્મમાં મચ્યો રહે છે છતાં કશું કરતો નથી.
2. ક્ષણભર પણ કર્મ ન કરવા છતાં સર્વ કંઈ કરે છે.
એક, બોલવા છતાં ન બોલવાની રીત છે તો બીજી, ન બોલવા છતાં બોલવાની રીત છે. સન્યાસના બે પ્રકારની સુંદર સરખામણી અહીં કરવામાં આવેલ છે.
વિનોબાજી તો ત્યાં સુધી કહે છે કે, આજ સુધીમાં માણસની બુદ્ધિએ જે જે ઊંચા કુદકા માર્યા છે તેમાંનો સૌથી ઊંચો કૂદકો આ સન્યાસ સુધી પહોંચ્યો છે. એનાથી ઊંચે હજી કોઈએ કૂદકો માર્યો નથી.

ન કરવા છતાં કરવું અને બધું કરતા રહેવા છતાં લેશમાત્ર કરવું નહીં. આ કલ્પનામાં જે આનંદ , ઉત્સાહ, સ્ફૂર્તિ અને દિવ્યતા છે તે પાંચમા અધ્યાયને ખુબ જ ઊંચી ભૂમિકા પર બેસાડે છે. બધું કરવા છતાં કશું ન કરવું એ યોગ છે અને એ જ રીતે કશું ન કરવું તે છતાં બધુંયે કરવું એ પણ યોગ જ છે. કેવળ, તુલના કરતી વખતે એકને યોગ અને એકને સન્યાસ કહ્યો છે. જેમ ભૂમિતિમાં કે ગણિતના દાખલામાં ‘ધારો કે…’ એમ કહીને જે નથી તે ધારી લેવામાં આવે છે તે જ રીતે ભક્તિમાં પણ ધારો કે કહીને આગળ વધવાનું છે.

યાજ્ઞવલ્કય સન્યાસી હતા. જનક કર્મયોગી હતા. સન્યાસી યાજ્ઞવલ્ક્યના શિષ્ય જનક અને જનકનો શિષ્ય શુકદેવ, એ પાછો સન્યાસી !! આમ, માળા જોડાણી પણ કેવી રીતે તે જુઓ :: સન્યાસી-કર્મયોગી-સન્યાસી !! આનો અર્થ તો એવો જ કે યોગ અને સન્યાસ એક પરંપરામાં આવે છે. હવે જરાક લાબું વિચારીએ. રાજા પરીક્ષિતને શાપ હતો તેને દૂર કરવા સળંગ સાત દિવસ શુકદેવજીએ એક પલાંઠીએ બેસીને શ્રીમદ ભાગવત કથાનું શ્રવણ કરાવ્યું. કુલ એકસોને અડસઠ કલાક સુધી બેસીને સતત કથા કહેનાર શુકદેવજીને કશો જ ભાર ન લાગ્યો, થાક ન લાગ્યો કે મહેનત કરી એવું પણ ન લાગ્યું. અર્થ એ કે સન્યાસ અને કર્મયોગ એ જુદા છે જ નહીં.

એક મઝાની કથા છે. જ્ઞાનદેવને ચાંગદેવે એક પત્ર મોકલ્યો. એ પત્ર કોરો કાગળ જ હતો. ચાંગદેવ કરતા જ્ઞાનદેવ ઉંમરમાં નાના. “ચિરંજીવી” લખવા જાય તો બીજી બાજુથી જ્ઞાનદેવ જ્ઞાનમાં મોટા. “તીર્થસ્વરૂપ” લખવા જાય તો ઉંમરમાં નાના હતા. સંબોધન સૂઝ્યું નહીં. એટલે ચાંગદેવે કોરો કાગળ પત્રરૂપે મોકલાયો. એ કાગળ પહેલો નિવૃતિનાથના હાથમાં આવ્યો. તેમણે તે કોરો કાગળ વાંચીને જ્ઞાનદેવના હાથમાં મુક્યો. જ્ઞાનદેવે વાંચીને મુક્તાબાઈને આપ્યો. મુક્તાબાઈએ એ વાંચીને કહ્યું : અલ્યા, ચાંગા , આવડો મોટો થયો તો એ હજી કોરો જ રહ્યો!! નિવૃત્તિનાથના વાંચવામાં જુદો અર્થ આવ્યો હતો. તેમણે કહ્યું,: “ચાંગદેવ કોરો છે, શુદ્ધ છે, નિર્મલ છે અને ઉપદેશ આપવાને લાયક છે.” એવું કહીને તેમણે જ્ઞાનદેવને જવાબ લખવાને જણાવ્યું. જ્ઞાનદેવે પાસંઠ ઓવીનો કાગળ મોકલ્યો જે ‘ચાંગદેવ પાસષ્ટિ’ તરીકે ખ્યાત છે. લખેલું વાંચવું સહેલું છે, પણ ન લખેલું વાંચવું અઘરું છે. સાર એટલે જ કે સન્યાસી ખાલી ને કોરો દેખાય તો પણ તે અપરંપાર કર્મથી ભરપૂર હોય છે.

ભગવાને થોડી ગમ્મ્ત પણ કરી છે. કર્મયોગી એટલે સન્યાસી અને સન્યાસી એટલે કર્મયોગી, એવું સમજાવનાર ભગવાન કહે છે કે, સન્યાસ કરતાં કર્મયોગ ચડિયાતો છે !! ચિંતકોએ એવી સમજ પાડી છે કે ભગવાન એવું કહે કે, કર્મયોગ ચડિયાતો છે ત્યારે ભગવાન સાધકની દ્રષ્ટિથી કહે છે. એક પણ કર્મ ન કરવા છતાં સર્વ કર્મ કરનાર તો સિદ્ધ જ હોઈ શકે !! સાધકને માટે તો આ ઘણું દૂરનું છે. સાધકની નજરે કર્મયોગ ચડિયાતો છે, જયારે સિદ્ધની નજરે સન્યાસ આગળ છે. કર્મયોગ રસ્તા પર પણ છે ને છેક મુકામ પર પણ છે. સન્યાસ એકલા મુકામ પર છે, રસ્તામાં નથી. શાસ્ત્ર આ વાત આમ કહે છે : કર્મયોગ સાધન પણ છે અને નિષ્ઠા પણ છે. સન્યાસ એકલી નિષ્ઠા છે. આ નિષ્ઠા એટલે અંતિમ અવસ્થા.

પણ અહીં કર્મ ન કરવું એટલે શું ? ‘જેટલા કર્મો કરવાના છે તે કરતા રહેવા છતાં તે બધા ખરી જાય તેવી યુક્તિ હસ્તગત કરી લેવી.’

ભદ્રાયુ વછરાજાની                            bhadrayu2@gmail.com

(11)

મહર્ષિ પતંજલિના અષ્ટાંગ યોગમાં આઠ પગથિયાં ચડ્યા પછી સમાધિનું સ્થાન છે. આગળના સાત આયામો સિદ્ધ કર્યા વગર આઠમું સ્થાન દુર્લભ છે અને આ સાતેય પગથિયાં સહજ કર્મ કરી અને મનને કર્મથી પ્રભાવિત થવા દીધા સિવાય હાંસિલ કરવાના છે. ખુદને ખબર ન પડે અને ચિત્ત કોઈ કર્મ કરે તે સાચી ઉપલબ્ધી ગણાય. 

કર્મની વાત આવે એટલે સૂક્ષ્મ જ્ઞાન ધરાવનારાઓ કર્મના અનેક પ્રકારો ગણાવવા લાગશે અને એ નામો આપીને કર્મની ઓળખને ગૂંચવી નાખશે. આ અલ્પજ્ઞાનને છાંટવાની પ્રવૃત્તિ અહંકાર તરફ લઇ જાય છે. કેવળ માહિતી પૂરતું જો આ કર્મોને સમજવા હોય તો….. 

બેન્કનું ચાલુ ખાતું એટલે કે કરંટ  એકાઉન્ટ તે ક્રિયમાણ  કર્મ ..

બેન્કનું બચત ખાતું એટલે કે સેવિંગ્સ એકાઉન્ટ તે સંચિત કર્મ…

બેન્કનું બાંધી મુદ્દતનું ખાતું એટલે કે ફિક્સ્ડ ડિપોઝીટ તે  પ્રારબ્ધ કર્મ…   

એક વડીલ મિત્રએ બીજા વડીલ દોસ્તને પત્ર લખી કહ્યું કે, પોતે અમુક લાખ રામનામ જાપ કરવાના છે. તમે પણ તેમાં ભાગ લો અને રોજ કેટલા જાપ કરો છો તે મને જણાવજો એટલે હું તે પ્રમાણે ગણતરી રાખીશ. પેલા ભાઈ પોતાની સમજ પ્રમાણે લખી રહ્યા હતા પણ જેમને પત્ર મળ્યો તેમણે  એમ વિચાર્યું કે રામનામના જાપ લેવાના હોય, ગણવાના ન હોય. રામનામ કંઈ  ગણવાની ચીજ નથી. બાળકની સેવા કરનાર મા ક્યાં ગણે છે કે મેં કેટલી વાર ભીનું બાળોતિયું બદલ્યું ? મન પરોવીને અને હૃદય રેડીને જો કર્મ કરીએ તો કર્મ રહેતું જ નથી. જે કરીએ તે અકર્મ બની જાય તો પછી તેમાં ક્લેશ કે કષ્ટ કે વાંધો કશું રહે જ ક્યાંથી ? સૂર્ય ઉગે છે ને આથમે છે, પવન વાય છે, પંખી ઉડે છે, નદી ખળખળ વહે છે, વરસાદ વરસે છે કે પ્રકૃતિ કોઈના કહ્યા વગર નિત્ય કાર્યરત છે, બસ આ સઘળા કર્મો સહજ કર્મો છે, તેની કોઈ ગણતરી નથી કે તેનો કોઈ ભાર નથી એટલે તો એ અકર્મનો દરજ્જો પામે છે. 

અકર્મની એક બાજુ યોગ છે અને અકર્મની બીજી બાજુ સન્યાસ છે. સન્યાસ એટલે સર્વ કર્મો છોડી દેવા. સર્વ કર્મોમાંથી મુક્ત થવું. કર્મો બિલકુલ ન કરવા તે સન્યાસ….પણ અહીં કર્મ ન કરવું એટલે શું ? તે સમજી લેવાની ખાસ જરૂર છે, અન્યથા મોટી ગડબડ થશે. 

એક માણસની વાત છે. તેની પાસે સોનાના મોટા મોટા કીમતી દાગીના હતા. તે બધા તેણે  એક મોટી પેટીમાં બંધ કરીને રાખવા હતા, નોકર એક ખાસી મોટી લોઢાની પેટી કરાવી લાવ્યો. તે જોઈને દાગીનાના ધણીએ કહ્યું, કેવો મૂરખો છે ! અરે ડફોળ, તને સૌંદર્યનો કંઈ ખ્યાલ છે કે નહીં ? આવા સુંદર કીમતી દાગીના તે આવી ભૂંડી લોઢાની પેટીમાં મૂકવાના હોય ? જા, મજાની સોનાની પેટી કરાવી લાવ. નોકર સોનાની પેટી કરાવી લાવ્યો. હવે એનું તાળું, તે પણ સોનાનું લાવ. સોનાની પેટીને સોનાનું તાળું જ શોભે. પેલો ભાઈ દાગીના સંતાડવા ગયો, સોનું ઢાંકવા ગયો. પણ તે સોનું ઢંકાયું કે ઉઘાડું પડ્યું ? ચોરને દાગીના શોધવાની માથાફોડ જ રહી નહીં! પેટી જ આખી ઉઠાવી કે કામ પત્યું. સારાંશ કે કર્મ ન કરવું એ પણ કર્મનો જ એક પ્રકાર છે. આટલું વ્યાપક કર્મ આપણને ઘેરી વળ્યું હોય ત્યાં તેમાં સન્યાસ કઈ રીતે શક્ય બને ? હા, છે એક તરકીબ..જેટલા કર્મો કરવાના છે તે કરતા રહેવા છતાં તે બધા ખરી જાય તેવી યુક્તિ હસ્તગત કરી લેવી. સૂર્ય રાત દિવસ તપે છે. એક ગોળાર્ધમાંથી નીકળી બીજામાં.. પણ સતત પ્રકાશતો જ રહે છે. ચોથા અધ્યાયમાં ભગવાન આખે છે કે : “મેં આ યોગ પહેલા સૂર્યને બતાવ્યો અને તેની પાસેથી મનન કરનાર મનુએ એ યોગ શીખ્યો.” સૂર્ય ચોવીસેય કલાક પ્રવૃત્ત છે છતાં જાને કોઈ જ કર્મ કરતો જ નથી !! 

વિનોબાજી તો ત્યાં સુધી કહે છે કે એક વ્યક્તિ મોજમાં રહીને કર્મ કર્યા  જ કરે છે અને તેનો આનંદ લૂંટે છે અને   બીજી વ્યક્તિ એક બાજુ મૌન ધારણ કરીને બેઠો રહે છે, તો પહેલી વ્યક્તિ બીજી વ્યક્તિ કરતા  સો વાર સન્યાસી છે. ટૂંકમાં, સન્યાસી કર્મ કરવા છતાં કરતો નથી. (ક્રમશઃ)

વારંવાર કરેલું કાર્ય ટેવ બની જાય છે. જો  કર્મ સહજતાથી થતું રહેશે તો તે અકર્મ બની જશે.

ભદ્રાયુ વછરાજાની                           bhadrayu2@gmail.com

(10)
ચોથા અધ્યાયનું શીર્ષક છે જ્ઞાનકર્મસન્યાસયોગ તો પાંચમા અધ્યાયનું શીર્ષક છે કર્મસન્યાસયોગ.
ભગવાનશ્રી કૃષ્ણ એક પરમ શિક્ષકની અદાથી એક પછી એક વિષયાંગ પર આગળ ધપીને આપણને
પાથીએ પાથીએ તેલ નાખતી મા ની જેમ વર્તે છે.  જુઓ, બીજા અધ્યાયમાં જ્ઞાનમાર્ગ ની સમજ
આપી તો ત્રીજા અધ્યાયમાં આપણને કર્મમાર્ગનું પગથિયું ચડાવ્યું. ચોથા અધ્યાયમાં જ્ઞાનના માર્ગે કર્મ
કરીને સન્યાસ તરફ વળવા કહ્યું તો હવે પાંચમા અધ્યાયમાં કર્મયોગના રસ્તેથી સન્યાસ કેમ પ્રાપ્ત થાય
તે સમજાવે છે. એટલે આમ જુઓ તો બીજા અધ્યાયના મર્મને  વિસ્તારતા વિસ્તારતા શ્રી કૃષ્ણ
પાંચમા અધ્યાય સુધી આવ્યા છે. આપણી દ્રષ્ટિએ અર્થ એવો થયો કે, જ્ઞાન માર્ગે કે કર્મ માર્ગે આપણે
જવાનું તો છે સન્યાસ તરફ.. ગુણવંત શાહના મતે : સન્યાસ એ જ્ઞાનરૂપી ગંગા અને કર્મરૂપી યમુનાનું
પ્રયાગ આગળનું મિલનસ્થળ છે.
સાંખ્ય (એટલે કે જ્ઞાન) અને યોગ અલગ નથી, બંને માર્ગના સાધકની પ્રાપ્તિ એક જ છે, એવું એક જ
નાના શ્લોક દ્વારા શ્રી કૃષ્ણ એકદમ ચોખ્ખું કરી આપે છે :
એકં સાંખ્યમં ચ યોગં ચ ય: પશ્યતિ સ પશ્યતિ
(એક જ સાંખ્ય ને યોગ, દેખે જે, તે જ દેખતા)
સંસાર સમુદ્ર સમાન છે. સમુદ્રમાં ચોતરફ પાણી જ પાણી હોય તેમ જ આપણી ફરતે જ્યાં જુઓ
ત્યાં સંસાર જ છે. હું સંસાર છોડીને ચાલ્યો જાઉં તો હું જઈશ ક્યાં ?? જ્યાં જઈશ ત્યાં સંસાર તો
મને ઘેરી જ લેવાનો છે. કશુંક છોડ્યું એટલે સંસાર છૂટ્યો એમ માનવું ભૂલ ભરેલું છે. ઘરમાં બેસીએ
કે વનમાં બેસીએ આસક્તિ આપણને છોડતી નથી. પોતાના મસમોટા આશ્રમો ખોલી ‘સન્યાસ લીધો
છે’ એવું  કહેતા મહંતો ત્યાં એક બીજો સંસાર ઉભો કરી તેમાં અટવાય છે. એ ઘરનો વહીવટ કરીને
થાક્યા પણ હવે તેઓ આશ્રમનો વહીવટ કરવામાં પ્રવૃત્ત થઇ ગયા છે !! અનુભવ છે કે આપણે ઘરે
લોકો સાથે ઝાઝો વ્યવહાર કરીને થાકીએ ત્યારે તેઓથી દૂર થવા માટે આપણે હિલસ્ટેશન ભાગીએ
છીએ પણ ત્યાં જઈને પહેલું એ જાણીએ છીએ કે કોઈ આપણું પરિચિત છે ? પ્રવાસનું સુંદર સ્થળ
જોવાને બદલે ત્યાંથી સ્થળના ફોટા લઈને આપણે વોટ્સઅપના સ્ટેટસમાં શેર કરીએ છીએ કે જેથી
‘આપણા’ (જેને છોડીને આવ્યા છીએ તે) મિત્રોને ખ્યાલ આવે કે હું ક્યાં છું..!! જગ્યાની અને
પરિચિતોની ભીડથી ભાગ્યા પણ મનમાંથી એ જગ્યા કે પરિચિતો ગયાં  નથી !! સંસાર તો હવેલીમાં
ય હાજર હોય અને ઝુંપડીમાં પણ હાજર જ હોય. કર્મ કરતા કરતા જે દોષ થાય છે તેને દૂર કરવા
માટે વિકર્મને સાદ દેવો પડશે.

તાત્પર્ય એટલું છે કે મનના સહકાર વગર કોઈ વાતનો પાર આવતો નથી. રોજીંદુ કામ કરીએ કે સાધના
કરીએ માનસિક સહકાર અતિ આવશ્યક છે. સાધના તો બાહ્ય સ્વધર્માચરણ અને અંદરથી મનના
વિકર્મ બંનેથી શક્ય બને. બહાર જે કર્મો થાય છે તેમાં આપણા મનનું સ્વરૂપ ખુલ્લું થાય છે.  મનનું
અંત:સરોવર તો ઢગલાબંધ કચરો સાચવીને પડ્યું છે. જેવી કશીક બહાર ઘટના ઘટે કે તરત અંદરનો
કચરો બહાર નીકળી આવે, જેને આપણે ગુસ્સો-ક્રોધ-અજંપો એવા નામથી ઓળખીએ  છીએ.
અગાઉ કહેલું તે ફરી યાદ કરીએ કે, ચર્મચક્ષુ બંધ કરીને માળા  હાથમાં લઈને નામજપ કરવા બેસનાર
અચાનક કૂતરાને ડેલીમાં ઘૂસેલું સમજીને  બરાડા પાડી કોઈને કૂતરું હાંકવા કહે તો શું સમજવું ? અરે,
સાધુ કે વૈરાગી લોકો પણ ભિક્ષા માંગવા જાય ત્યાંની સ્થિતિ પોતાના મન-ખ્યાલોથી અલગ હોય તો
ગુસ્સે થઇ જાય છે ત્યારે પ્રતીતિ થાય કે સંસારને એમ છોડી શકાતો  નથી.
આમાંથી મુક્ત થવાના ઉપાય ખરા ?? હા, જરૂર. આપણે નિર્મળ  કર્મ કરવાના સતત સતત પ્રયાસો
કરતા જ રહેવા જોઈએ તો જ નિર્મળ  કર્મ સહજ રીતે થશે. મનોવિજ્ઞાનનો સિદ્ધાંત છે કે : રિપિટેડ
એક્શન બીકમ્સ હેબિટ. (વારંવાર કરેલું કાર્ય ટેવ બની જાય છે.) જયારે કર્મ સહજતાથી થતું રહેશે
ત્યારે તે અકર્મ બની જશે. નાનું બાળક પહેલીવાર ચાલતા શીખે ત્યારે તેને બહુ કષ્ટ પડે છે પણ તે
પછીથી સતત કર્યા જ કરશે તો કશી જ મુશ્કેલી વગર ચાલી શકશે. ઘરમાં દીકરીને માતા રોટલી વણતાં
શીખવે છે ત્યારે શરૂઆતમાં તો બહુ મુશ્કેલી પડે જ છે, પણ જો દીકરી રોજ રોટલી બનાવવામાં
લાગી પડે તો તેની હથોટી બંધાય જાય છે. વિનોબાજી સરસ વાત  કરે છે કે, ‘માણસ તરવાની
શરૂઆત કરે છે ત્યારે તેને બહુ થાક લાગે છે, પરંતુ પછીથી જયારે થાકે છે ત્યારે તરવા જાય છે.!!’ કર્મો
સહજ થવા લાગે છે ત્યારે તેનો ભાર લાગતો નથી અને તેથી કર્મ અકર્મ બનીને આનંદમય બને છે.
કર્મયોગની આ કૂંચી છે. કૂંચી જડી જાય એટલે એક જ ક્ષણમાં કામ હર્ષભેર પૂર્ણ … (ક્રમશઃ)